در انتظار مهدى(عج)

سلسله جلسات آیت‏اللَّه ناصرى

  انتظار؛ فضیلت، معنا و شرایط
 
  موضوع بحث راجع به قطب عالم امکان، محور عالم وجود، واسطه بین عالم غیب و شهود، حضرت بقیةاللَّه(ع) بود.
    در جلسه اول گفتیم که خلیفه عالم وجود باید داراى دو جنبه باشد؛ یک جنبه »یلى‏الحقى« و یک جنبه »یلى‏الخلقى« که از جنبه یلى‏الحقى استفاضه و از جنبه یلى‏الخلقى افاضه کند. مثل ترانس برق که واسطه است بین نیروگاه و لامپهاى روشنایى.

    جلسه دوم راجع به اشکالاتى بود که به حضرت بقیةاللَّه، روحى‏له‏الفدا، و مذهب شیعه شده بود. عرض کردم حدود دوازده اشکال شده است و در بین این دوازده اشکال، دو اشکال چشمگیر است و بقیه قابل اعتنا نیست؛ یعنى جوابش خیلى سهل‏المعونه است. دو اشکال را عرض کردم اشکال اول راجع به طول عمر حضرت بود و مفصلاً بیان شد و جوابش را حلاً و نقضاً بیان کردم. در جلسه سوم هم  اشکال دوم که راجع به نفع حضرت در زمان غیبت بود بررسى شد. در این جلسه موضوع بحث، فضیلت انتظار، معنى انتظار و شرایط انتظار است. اولاً این عقیده و ایده شیعه است که منتظر حضرت بقیةاللَّه، روحى له الفداء، است. روایاتى در این زمینه هست که چند نمونه را خدمت شما عرض مى‏کنم. مجموع روایاتى که از نبى‏اکرم(ص) تا امام حسن عسکرى(ع) راجع به انتظار و فضیلت انتظار و اجر و ثواب منتظران رسیده 99 روایت است. در یکى از این روایات که از حضرت امام صادق(ع) نقل شده چنین آمده است: »المنتظر لأمرنا کالمتشحطّ بدمه فى سبیل‏اللَّه«؛1 کسى که منتظر فرج امام زمان(عج) باشد مثل کسى است که در راه اسلام در خون خودش غلتیده است. کسى که در راه اسلام به شهادت برسد چه اجر و مقام و ثوابى دارد؟ کسانى هم که منتظر امام زمان(عج) هستند همین اجر و ثواب را دارند.

    روایت دیگرى نیز از حضرت صادق(ع) نقل شده که مى‏فرماید: »إعلموا أنّ المنتظر لهذ الأمر له مثل اجر الصائم القائم.«؛2 کسى که منتظر امام زمان باشد اجر و مزدش همانند اجر و مزد کسى است که همیشه در حالت صیام مشغول نماز باشد؛ یعنى روزها روزه و شبها مشغول عبادت باشد.

    در روایت دیگرى امام جواد(ع) مى‏فرماید: »أفضل أعمال شیعتنا انتظار الفرج«؛3 بهترین اعمال شیعه ما انتظار فرج امام زمان(عج) است.

    روایت دیگرى است از رسول اکرم(ص). براساس این روایت آن حضرت روزى در حالى که در بین جمعى از اصحاب نشسته بودند، فرمودند: »أللّهم لقّنى إخوانى«؛ خداوندا، برادران مرا به من برسان! عرض کردند: »یا رسول‏اللَّه! برادران شما چه کسانى هستند؟« حضرت فرمودند: »برادران من آن کسانى هستند که در زمان خلیفه دوازدهمى من حضرت بقیةاللَّه قرار مى‏گیرند و منتظر آن آقا هستند.« عرض کردند: »یا رسول‏اللَّه! ما در برابر شما شمشیر مى‏زنیم، قرآن در بین ما نازل شده است، ما برادران شما نیستیم و آنهایى که صدها سال یا هزارها سال دیگر مى‏آیند، آنها برادران شما هستند؟« حضرت فرمودند: »شما مرا مى‏بینید، معجزات مرا مى‏بینید، در جلسات من حاضرید و حرفهاى مرا مى‏شنوید ولى آنها در حالى به من ایمان مى‏آورند که مرا ندیده‏اند. آنها برادران من هستند لکن شما اصحاب من هستید.«4 و این بزرگ‏ترین مقام است براى شیعه‏اى که حالت انتظار در وجودش باشد.

    روایت دیگرى است از حضرت على(ع). ایشان مى‏فرماید: »أفضل عبادة المؤمن إنتظار فرج‏اللَّه«؛5 برترین عبادتى که از مؤمن صادر مى‏شود، انتظار فرج است.

    انتظار امام زمان(عج) افضل همه عبادات است، خواه عبادت اعتقادى باشد خواه عبادت با ارکان و اعضاء بدن.
    حضرت سجاد(ع) نیز درباره فضیلت انتظار مى‏فرماید: »إن أهل زمان غیبته القائلون بإمامته المنتظرون لظهوره أفضل من أهل کلّ زمان«؛ کسانى که در زمان غیبت قائل به امامت حضرت بقیةاللَّه و منتظر ظهور آن حضرت هستند، از اهل همه زمانها افضل هستند. بعد مى‏فرماید: »لأن اللَّه تعالى ذکره أعطاهم من العقول والأفهام والمعرفة ما صارت به الغیبة عندهم بمنزلة المشاهدة«؛6 این طایفه افضل از همه هستند؛ زیرا خداوند عقل و فهم آنها را کامل کرده است به گونه‏اى که غیبت و ظهور نزدشان مساوى است؛ یعنى جداً به وجود مقدس حضرت بقیةاللَّه و عدم مصلحت در رؤیت و شناخت حضرت معتقدند.

    اگر چه آن حضرت در بین اجتماع هستند و ما ایشان را مى‏بینیم و ایشان ما را مى‏بیند، لکن ما ایشان را نمى‏شناسیم؛ مانند برادران حضرت یوسف(ع) که آن حضرت را مى‏دیدند اما نمى‏شناختند که این برادرشان است و بعد از کشف حجب معلوم شد که برادرشان است. در روایت آمده است که: »مثل شما با امام زمان مثل برادران یوسف با برادرشان است.«7 نه اینکه امام زمان در پس پرده‏اى باشد یا یک جاى مخفى باشد و کسى ایشان را ملاقات نکند. این حسابها نیست. حضرت در اجتماعات هستند و کسى آن بزرگوار را نمى‏شناسد. معناى غیبت، عدم حضور نیست. معناى غیبت، عدم شناخت است. غیبت در لغت به هر دو معنا آمده است؛ هم به معناى عدم حضور و هم به معناى عدم شناخت، اما غیبت آن حضرت به معناى عدم شناخت ایشان است و گرنه آن حضرت در بین ما هستند.

    در روایتى که از نایب امام زمان(ع) محمد بن عثمان عمرى نقل شده، آمده است: »واللَّه إنّ صاحب هذا الأمر لیحضر الموسم کل سنة، یرى الناس و یعرفهم و یرونه ولا یعرفونه.«؛8 حضرت صاحب‏الامر هر سال در اجتماع حج حضور مى‏یابد. آن حضرت مردم را مى‏بیند و مى‏شناسد اما مردم او را مى‏بینند و نمى‏شناسند.

    روایت دیگرى است از معصوم(ع) که مى‏فرماید: »المنتظر للثانى عشر کالشاهر سیفه بین یدى رسول‏اللَّه یذبّ عنه«؛9 کسى که منتظر امام دوازدهم باشد مثل کسى است که شمشیر دست بگیرد و از نبى‏اکرم(ص) دفع دشمن بکند. کسى که شمشیر داشته باشد و از نبى‏اکرم(ص) دفع دشمن بکند چه ثواب و اجر و مقامى دارد؟ کسانى که منتظر امام زمان هستند، چنین اجر و مقامى برایشان هست.

    امیرالمؤمنین(ع) مى‏فرماید: »دولت ما آخرین دولتهاست«؛10 یعنى هر صنفى از اصناف بنى‏آدم حکومت و ریاست و زمامدارى مى‏کنند تا بفهمند که نمى‏توانند اجتماع را اصلاح بکنند و لذا زمانى که حضرت بقیةاللَّه تشریف آوردند و اصلاح کردند نگویند که اگر حکومت به دست ما هم مى‏رسید همین کار را مى‏کردیم. اگر چنانچه یک طایفه، دو طایفه به حکومت برسند، یک قشر، دو قشر از اجتماع به حکومت و ریاست و زعامت نرسند و امام زمان بیایند؛ موقعى که حضرت عدل واقعى را پیاده کردند آن قشر مى‏گویند اگر ما هم بودیم همین کار را مى‏کردیم؛ امام زمان(عج) کار خاصى نکرده‏اند. لذا تمام اقشار و تمام اصناف باید بیایند به حکومت برسند و بفهمند که حنایشان رنگى ندارد. نمى‏توانند اجتماع را اصلاح بکنند. موقعى که آن حضرت تشریف آوردند و اجتماع را اصلاح کردند دیگر نگویند اگر ما هم بودیم همین کار را مى‏کردیم. تا معلوم شود یک قدرتى ماوراء قدرت بشرى، حاکم بر اجتماع است.

    امام محمد باقر(ع) نیز در این‏باره مى‏فرمایند: »ما ضرّمن مات منتظراً لأمرنا ألاّ یموت فى‏وسط فسطاط المهدى و عسکره«11 کسى که منتظر ظهور امام زمان(ع) و قبل از ظهور از دنیا برود ضرر نکرده که در خیمه‏گاه مهدى و سپاهیان او از دنیا نرفته است؛ زیرا همین انتظارشان براى فرج امام زمان(ع) داراى اجر و مقام است.

    امام صادق(ع) در روایتى مى‏فرماید: »إذا قام أتى المؤمن فى قبره فیقال له: یا هذا إنّه قدظهر صاحبک! فإن تشأ أن تلحق فالحق، و إن تشأ أن تقیم فى کرامة ربّک فأقم«؛12 بعد از اینکه حضرت تشریف آوردند به مؤمنانى که در قبرند گفته مى‏شود: »صاحب شما آمد، مى‏خواهى بلند شو؛ رجعت کن، بیا محضر حضرت، مى‏خواهى هم استراحت کن؟ اختیار با شماست.«

    یکى از عقاید شیعه این است که بعد از اینکه حضرت آمدند رجعتى خواهد بود. اصل رجعت دو قسم است: یکى رجعت صغرى و دیگرى رجعت کبرى. رجعت صغرى در زمان بقیةاللَّه‏الاعظم(ع) است؛ یعنى در زمان حضرت عده‏اى زیادى از انبیا و مؤمنان زنده مى‏شوند و در پیشگاه آن حضرت شمشیر مى‏زنند. رجعت کبرى در زمان رجعت حضرت امیرالمؤمنین(ع) است. موقعى که حضرت على(ع) و بعد از حضرت بقیةاللَّه آمدند رجعت کبرى شروع مى‏شود و این‏که چند سال طول مى‏کشد، بماند13.

    روایت دیگرى است از امام صادق(ع) ایشان مى‏فرماید: »من دین الائمة الورع والعفة والصلاح و انتظار الفرج«14؛ مؤمن کسى است که با ورع باشد، واجبات را انجام دهد و محرمات را ترک کند؛ تقوى داشته باشد؛ عفت داشته باشد؛ نجابت داشته باشد و هم منتظر امام زمان(عج) باشد. یکى از علائم و مشخصات مؤمن انتظار فرج امام زمان(عج) است.

    روایتى است از امام حسن عسکرى(ع) مى‏فرماید: »مثله فى هذه الأمّة مثل الخضر، علیه‏السلام، و مثله کمثل ذى‏القرنین«؛ مثل امام زمان(عج) در زمان غیبت مثل خضر است. حضرت خضر(ع) الآن موجودند ولى نمى‏دانیم کجا هستند. امام زمان(عج) هم همینطور هستند. همانطور که معتقدیم حضرت خضر(ع) زنده و حاضر است؛ امام زمان(عج) هم به همین نحو زنده هستند و در اجتماع هستند. بعد حضرت مى‏فرمایند: »واللَّه لیغیبنّ غیبة لاینجو فیها من التهلکة إلاّ من یثبته اللَّه على‏القول بامامته و وفّقه للدعاء بتعجیل فرجه«15؛ قسم به ذات احدیت، فرزند من غیبتى خواهد داشت که در آن نجات پیدا نمى‏کند از هلاکت مگر کسى که تقوى پیشه کند و قائل به امامت آن حضرت باشد و دعا براى تعجیل فرج بکند. اگر این سه حالت و این سه بعد در وجودش بود، این شخص اهل نجات است.

    روایتى است از حضرت رسول اکرم(ص) که مى‏فرمایند: »أفضل العبادة إنتظار الفرج«16؛ برترین عبادتها انتظار فرج است. اگر حالت انتظار در کسى باشد ثواب عبادت در نامه اعمال وى ثبت مى‏شود. مثل کسى که با وضو مى‏خوابد. این شخص خواب است اما ثواب عبادت برایش مى‏نویسند. حالت انتظار داشتن هم همینطور است.

    در روایت دیگرى است که حضرت فرمودند: »أفضل أعمال أمّتى إنتظار الفرج«17؛ بهترین اعمال امت من منتظر فرج امام زمان(عج) بودن است.

    در روایت دیگرى هم داریم: »افضل العبادة الصمت و انتظار الفرج«؛18 بهترین عبادات این است که انسان زبانش را کنترل کند؛ مراقب زبانش باشد. فکر کند بعد سخن بگوید و منتظر فرج باشد.

    پدرى به پسرش دستور داد که »امروز از صبح تا آخر شب آنچه گفته‏اى یادداشت کن و شب به من بگو«. پسر قبول کرد و نوشت. دید خیلى زیاد مى‏شود. تا ظهر چند صفحه‏اى پر شد. دیگر تا شب ننوشت. شب که شد پدرش گفت: »چه شد، چه کردى؟« پسر گفت: »نتوانستم همه را یادداشت کنم«. پدر گفت: »چرا نتوانستى؟« گفت: »تا ظهر نوشتم. چند صفحه شد. دیدم اگر بخواهم تا شب بنویسم، دفترچه مى‏شود.« پدر گفت: »این کار را از تو خواستم تا به تو بفهمانم که گفتار یک روزت را نمى‏توانى براى پدرت بگویى. گفتار یک عمرت را چطور مى‏خواهى براى خدا بگویى و حساب پس بدهى؟« این مطالبى که از زبان ما صادر مى‏شود، همه پرونده مى‏شود. صریح آیه قرآن است: »ما یلفظ من قول إلاّ لدیه رقیب عتید«19 همه آنچه مى‏گوییم، از شوخیها و جدیها و مزاحها، ثبت مى‏شود و به همه اینها باید جواب بدهیم. آخرت یک روز طولانى است، 50 هزار سال، 500 هزار سال باید بایستیم و جواب 70 سال عمر را بدهیم. زبان چیز عجیبى است. باید بسیار دقت کنیم.

    روایت دیگرى است که حضرت رسول اکرم(ص) فرمودند: »سیأتى قوم من بعدکم الرجل منهم له أجر خمسین منکم«؛ قومى پس از شما مى‏آید که اجر یک نفر از آنها با اجر 50 نفر از شما که اصحاب من هستید برابر خواهد بود. یک عده‏اى در آخر الزمان مى‏آیند که اجر و مزد اعمال آنها مطابق 50 نفر از شما است. عرض کردند، »یا رسول‏اللَّه، نحن کنّا معک ببدرف و أحدف...«؛ یا رسول‏اللَّه! ما در جنگ بدر واحد کمک شما و قرآن بودیم و یارى مى‏کردیم، آن وقت یک عده‏اى در آخرالزمان مى‏آیند که اجرشان با اجر 50 نفر ما برابر است؟« حضرت فرمودند: »بله، اگر شما در ناراحتیها و فشارهایى که آنها واقع مى‏شوند واقع مى‏شدید، تحمل نداشتید20. در آخرالزمان فشارها و ناراحتیها شدید است. اینان در برابر این فشارها و ناراحتیها صبر و تحمل مى‏کنند و دست از عقایدشان برنمى‏دارند.

    روایت دیگرى است از امام سجاد(ع). آن حضرت مى‏فرمایند: »من ثبت على ولایتنا فى غیبة قائمنا أعطاه اللَّه أجر ألف شهید مثل شهداء بدر و أحد«؛ کسى که در زمان غیبت کبرى و آخرالزمان، ثابت قدم باشد اجر و مزدش برابر اجر و مزد هزار شهید است21. روایت معتبر است. کسى که در زمان غیبت عمل به وظیفه بکند واجباتش را انجام دهد و محرمات را ترک کند و ظواهر شرع را - کما هوحقّه - طبق وظائفش انجام دهد اجر هزار شهید در نامه عملش ثبت مى‏شود. روایات در این زمینه زیاد است. دیگر روایات هم به همین مضامین و منوال است.

    براى آنکه بدانیم منتظر واقعى کیست و این روایات در شأن چه کسانى است، ابتدا انتظار را معنا مى‏کنیم. آیا همین که بنشینیم و ادعا کنیم که منتظر امام زمان(عج) هستیم کافى است؟ همین انتظار است؟ آیا این همه ثواب که ائمه اطهار(ع) و نبى‏اکرم(ص) فرموده‏اند، براى کسانى است که مى‏نشینند و مى‏گویند: »ما منتظریم« و هر کارى هم که دلشان مى‏خواهد مى‏کنند و هر راهى هم که دلشان خواست مى‏روند؟

    انتظار؛ یعنى انزجار از وضع موجود و تقاضاى حالت مطلوب‏تر. مثلاً شخصى مریض است، حالش خیلى بد است و اطرافیان او امیدوارند که حالش بهتر شود. مى‏گویند منتظریم حالش خوب شود. پس انتظار؛ یعنى از حال فعلى ناراضى‏ام و یک وضع مطلوب‏تر را مى‏خواهم. این معناى انتظار است. مثلاً پسرش رفته است سفر. سؤال کنى مى‏گوید: »از نیامدنش خیلى ناراحتم، اما منتظرش هستم«؛ یعنى من از این غیبت او ناراضى و ناراحتم و منتظرم که او برگردد و حالم بهتر شود. یا اینکه مثلاً تاجرى است که از نظر تجارى وضع خوبى ندارد و بازارش کساد است. مى‏پرسیم »وضعتان چه طور است؟« مى‏گوید: »وضع خوبى نداریم، اما منتظریم خوب شود. خبر داده‏اند که وضع خوب مى‏شود، ما هم منتظریم که وضع خوب شود«؛ یعنى کاملاً از وضع کنونى ناراضى است و منتظر وضع بهترى است. آیا کسانى که منتظر امام زمان(عج) هستند همین حالت را دارند؟ واقعاً از وضع فعلى خود و جامعه ناراضى‏اند. اگر انسان با کسانى که ایجاد فساد مى‏کنند، ولگرد هستند، معصیت مى‏کنند، اسیر هواى نفس هستند، ارتباط داشته باشد، از وضع فعلى که الآن جامعه دارد، راضى باشد، انتظار معنا ندارد.

    انتظار معناى مرکبى دارد: نفى و اثبات. عدم رضایت از وضع فعلى و انتظار وضع بهتر. انتظار؛ یعنى آماده باش براى یارى امام زمان(عج). منتظرم، یعنى وجودم کلاً در انتظار بقیةاللَّه‏الاعظم(ع) است که بیاید و انقلاب جهانى ایجاد بکند. امام زمان(عج) که مى‏آید انقلاب مملکتى و مقطعى نمى‏کند، بلکه انقلاب ایشان، انقلابى در کل جهان است. یعنى انقلابى مى‏کنند که از حضرت آدم(ع) تا به حال که شش یا هفت هزار سال، کمتر یا بیشتر از آن مى‏گذرد چنین انقلابى ایجاد نشده است. انقلابى که ایشان ایجاد مى‏کنند یک انقلاب جهانى است. پس افراد خاصى مى‏توانند با حضرت همکارى بکنند و قدرت دارند که از اعوان و انصار حضرت بقیةاللَّه باشند.

    معناى انتظار عدم رضایت از وضع فعلى و کمال اشتیاق به پیاده شدن عدل الهى در سراسر جهان است. حال چه کسانى منتظرند؟ منتظران باید کسانى باشند که مهذّب باشند، خودشان را اصلاح کرده باشند. من که مرتکب صدها گناه مى‏شوم، مرتکب صدها جنایت مى‏شوم و عشق و علاقه به فساد مى‏ورزم، چه طور مى‏توانم بگویم که منتظر آقا هستم؟ منتظرم که بیایند گردن مرا بزنند؟ چون حضرت که مى‏آیند، مبارزه با فساد مى‏کنند. مى‏خواهند عدل واقعى و عدل الهى را در سراسر دنیا، پیاده بکنند. ریشه‏هاى فساد را از بین ببرند. وقتى که وجود انسان سرطانى باشد، وقتى عضوى سرطانى باشد، قابل معالجه نیست. باید قطع شود.

    پس انسان باید خودش را اصلاح کند. حضرت که بیایند دو انقلاب مى‏کنند، انقلاب درونى و انقلاب بیرونى. انقلاب درونى را از هم اکنون باید شروع کنیم. انسانى که مى‏خواهد بگوید منتظر امام زمان(عج) است و مى‏خواهد از منتظران باشد و این روایات شامل حال او بشود، باید مشغول تهذیب باشد »قد أفلح من زکّها«22 رستگارى در پرتو تزکیه است؛ یعنى اول تخلیه بکند و بعد هم تحلیه. اول صفات رذیله را از خودش دور کند و بعد هم صفات حمیده را در خودش به وجود بیاورد. الآن هم کسانى که محضر حضرت مشرفند پنج طایفه هستند: اوتاد، نجبا، نقبا، رجال‏الغیب، و صلحا و در هر کدام از این طایفه‏ها هم عده زیادى هستند. اینان هم از آب و خاک و از اولاد آدم هستند اما با رشد، تقوى، تهذیب، خودسازى و حاکمیت اسلام بر وجودشان، به این تقرب رسیده‏اند وتشرف اختیارى محضر حضرت پیدا کرده‏اند. پس شرط منتظر بودن این است که انسان خودسازى بکند.

    خدا مى‏داند که دامن همه ما آلوده است؛ بزرگ و کوچک ندارد. هیچ کدام ما معصوم نیستیم. خدا شاهد است که اگر توبه از اعمال گذشته بکنیم و عزم و جزم بر ترک معصیت در آینده داشته باشیم و واجبات را اول وقت انجام بدهیم و توسلات به حضرت بقیةاللَّه داشته باشیم، ان‏شاءاللَّه همه ما از منتظران و مورد عنایت حضرت خواهیم بود.

    خدایا قسمت مى‏دهیم به عزت محمد و آل محمد فرج امام زمان را نزدیک بگردان. موانع ظهورشان را برطرف بگردان! خدایا قلوب ما را هم  به نور ایمان و تقوى و ولایت و خلوص بیش از پیش منور بفرما! خدایا رفع ظلم و ناراحتى و طغیان‏گرى از مسلمان‏ها بفرما! شر اشرار را به خودشان برگردان! خدایا قسمت مى‏دهیم به عزت محمد و آل محمد راه نجاتى براى مسلمانان فلسطین فراهم بفرما! خدایا قسمت مى‏دهیم به عزت محمد و آل محمد اسامى همه ما را در طومار اصحاب و انصار امام زمان(عج) ثبت و ضبط بگردان!

 پى‏نوشتها : 1 .   المجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، ج52، ص123.
 2 .   الکلینى، محمدبن یعقوب الکافى، ج2، ص222.
 3 .   بحارالانوار، ج51، ص156، ح1.
 4 .   همان، ح52، ص123.
 5 .   همان، ص131.
 6 .   همان، ج36، ص386.
 7 .   الطوسى، محمدبن الحسن، کتاب الغیبه، ص222.
 8 .   همان، ص221.
 9 .   همان، ج52، ص129، ح24.
 10.   همان، ج52، صص338-339، ح83.
 11.   الکلینى، محمدبن یعقوب، همان، ج1، ص372.
 12.   المجلسى، محمدباقر، همان، ج53، ص91.
 13.   ائمه(ع) در زمان حضرت بقیةاللَّه برنمى‏گردند. فقط از آن جهت که امام را امام باید غسل دهد و نماز بخواند و کس دیگرى امکان ندارد، حضرت بقیةاللَّه بعد از 7 سال که هر سالى 10 سال مى‏شود که 70 سال مى‏شود شهید مى‏شوند »ما منا إلا مقتول او مسموم«، حضرت ابا عبداللَّه(ع) رجعت مى‏کنند و غسل و کفن ایشان را برعهده مى‏گیرند و برایشان نماز مى‏خوانند و ایشان را تدفین مى‏کنند. ائمه(ع) در زمان حضرت على(ع) رجعت مى‏کنند.
 14.   المجلسى، محمدباقر، همان، ج52، ص122.
 15.   همان، ص24.
 16.   الصدوق، محمدبن على بن الحسین، کمال‏الدین و تمام‏النعمة، ج2، ص377، ح1.
 17.   المجلسى، محمدباقر، همان، ج52، ص128، ح21.
 18.   همان، ج68، ص96.
 19.   سوره ق (50) آیه18.
 20.   همان، ج52، ص130.
 21.   همان، ص125.
 22.   سوره شمس (91) آیه 9.

مقدمه ای بر آثار تربیتی و روانشناختی انتظار

دکتر شرفى 
 اشاره :
    انتظار در مکتب اسلام، تنها یک رویکرد عاطفى نیست؛ بلکه رویکردهاى معرفتى، اجتماعى، اخلاقى و فردى را نیز شامل مى‏شود. از این روى مى‏توان، انتظار را همچون منشورى دانست که داراى تجلیات گوناگونى است.
    در رویکرد معرفتى به مسئله انتظار، مى‏توان آثار تربیتى و روان شناختى این پدیده را با نگاهى جدید، مورد بررسى قرار داد؛ البته در اینجا، تربیت به معناى گسترده آن مورد نظر است که شامل مقوله‏هاى اخلاقى نیز مى‏شود و در بعد روان شناختى نیز، آثار کارکردى آن بیشتر مورد تأکید قرار مى‏گیرد.
    در نوشتار حاضر، به عناوینى مانند گسترش امیدهاى واقعى، پویایى معطوف به هدف، استقرار وحدت و همبستگى، مراقبت دایمى و سلامت اخلاقى جامعه پرداخته‏ایم.
    یادکرد این نکته لازم است که این نوشتار تنها پیش درآمدى بر این مبحث است و امیدواریم که در آینده بتوانیم به صورتى گسترده‏تر و عمیق‏تر و فراتر از یک مقاله بدان بپردازیم.

 
 1. گسترش امیدهاى واقعى    امید، محرک انسان براى رویارویى با آینده است. برخى آن را انگیزه و برخى دیگر، آن را نیاز آدمى مى‏دانند؛ به عقیده مزلو1، یکى از روانشناسان مکتب کمال:

 انگیزه آدمى، نیازهاى مشترک و فطرى است که در سلسله مراتبى از نیرومندترین تا ضعیف‏ترین نیاز، قرار مى‏گیرد.2
    براى توضیح مطلب مى‏توان گفت که آدمى، پیوسته و در پى انجام هرکارى، به دنبال غایت و مقصودى مشخص بوده و قبل از اقدام به آن نیز، نیازمند انگیزه‏اى براى آغاز عمل است.

    بر این اساس، انسان براى تداوم زندگى و تحمل دشواریهاى آن، نیازمند انگیزه‏اى نیرومند است که در پدیده »امید به آینده« تجلّى مى‏یابد؛ آینده‏اى که به مراتب، عالى‏تر، زیباتر و بهتر از امروز باشد؛ این مسئله، به ویژه براى جوانان، داراى اهمیت بیشترى است؛ زیرا آنان در پرتو »امید به فردایى بهتر« مى‏توانند به نیروى فراوان خود و شور و نشاط بى‏پایان‏شان جهت و معنا بخشند.

    البته این مقوله در میان مکاتب دینى و غیر دینى، داراى جایگاه، منزلت و تفسیرهاى گوناگونى است؛ اعتقاد پیروان ادیان به امدادهاى غیبى و عنایات عام و خاص الهى، به گونه‏اى منطقى، متضمن پیامدهایى همچون امید به آینده و به تعبیرى دیگر، فرج بعد از شدت مى‏شود. در حالى که در مکاتب مادى و بینشهاى سکولاریستى جایى براى »امدادهاى غیبى« وجود ندارد. حتى در میان پیروان ادیان، نیز این مسئله، داراى جلوه‏هاى گوناگونى است. از جمله در چند سال پیش، پاپ، رهبر کاتولیکهاى جهان، در اولین کتابى که از او با عنوان عبور از آستانه امید منتشر گردید، به صراحت، ناامیدى خود را از وضعیت اخلاقى و اعتقادى عصر حاضر به ویژه جوانان، اظهار نمود. در اظهارات پاپ، نشانه‏هایى از امید به آینده به چشم نمى‏خورد. حتى در میان برخى اندیشمندان و متفکران غربى نیز بعضاً مسئله »امید« همچون پدیده‏اى دور از دسترس و بیهوده تلقى مى‏شود. به عنوان مثال، برتراند راسل3 در گفتارى با عنوان »جهان پر تلاطم« مى‏نویسد:

 من در لحظه تاریک (ژوئیه 1961) به نوشتن مشغولم و نمى‏دانم نژاد بشر آنقدر دوام مى‏کند که نوشته من منتشر یا در صورت انتشار، قرائت شود یا نه.4

    در مقابل این رویکرد یأس‏آور و منفى به آینده که در بیشتر مکاتب موجود مشاهده مى‏شود، اندیشه‏ها و رویکردهاى امیدوارانه و مثبت‏گرایى نیز وجود دارد که از مهم‏ترین آنها مى‏توان به اعتقاد مذهب شیعه در زمینه انتظار امام عصر (ع) اشاره نمود که نه تنها انتظار فرج آن حضرت، پدیده‏اى معنادار، منطقى و معقول است، بلکه چنین انتظارى، در زمره بزرگترین گشایشها، تلقى مى‏شود5. براى توضیح مطلب، اشاره مى‏کنیم که امیدها دوگونه‏اند: امیدهاى واهى و امیدهاى واقعى. امیدهاى واهى، بیشتر شامل نوعى ایده‏آلها، آرمانها و آرزوهاى گمشده است که انسان با حاضر کردن آنها در ذهن و درون خویش، به نوعى آرامش خاطر دست مى‏یابد که در صورت تداوم و تقویت آنها، خود به خود زمینه جدا شدن از مسائل و رویدادهاى واقعى زندگى و در نتیجه احساس بیگانگى با واقعیات، براى شخص فراهم مى‏گردد.

    در مباحث روانشناسى تربیتى، این نوع مواجهه با مسائل، رفتارهاى دفاعى نام دارد. از ویژگیهاى اینگونه رفتارها، این است که در کوتاه مدت، به شخص، آرامش و امنیت مى‏بخشد ولى در دراز مدت، موجب ناسازگارى با اطرافیان و دنیاى خارج مى‏شود.

    امیدهاى واقعى نقطه مقابل امیدهاى واهى است؛ امیدهایى که داراى پایه و اساسى منطقى و استوارند و ریشه در اعتقادات و باورهاى دینى و ارزشهاى مبتنى بر وحى الهى دارند و مانند اینها به ظهور حضرت مهدى(ع) و شرایطى که آن حضرت با حکومت خویش فراهم مى‏آورند که در اینجا به دو نمونه از این شرایط اشاره مى‏کنیم:
    امام حسن مجتبى(ع) از پدر بزرگوارشان نقل مى‏فرمایند:

 در دولت مهدى(ع)، درندگان، سازش مى‏کنند؛ زمین، نباتات خود را خارج مى‏کند؛ آسمان، برکاتش را فرو مى‏فرستد؛ گنجهاى نهفته در دل زمین براى او آشکار مى‏شود و بین مشرق و مغرب را مالک مى‏شود و خوشا به حال کسى که آن روزگار مسعود را درک کند و دستوراتش را با گوش جان بشنود.6

    از امام باقر (ع) نیز روایت شده است که فرمودند:
 هنگامى که قائم ما(ع) قیام کند، دست شریفش را بر سر بندگان گذارد و خردهاى آنها را گرد آورد و رشدهاى آنها را کامل گرداند.7

    از این دو عبارت چنین برداشت مى‏شود که انتظار امام عصر(ع)، موجب گسترش و توسعه امیدهاى واقعى در شیعیان و پیروان آن حضرت مى‏شود؛ امیدهایى که منتظرانش، هرگز در حقیقت و اصالت آنها، تردیدى به خود راه نمى‏دهند؛ زیرا چنین امیدهایى از متن باورهاى دین، رویش کرده و برخاسته از اعتقاد اصیل و استوار شیعه است.

    حال، چنانچه از بعد روانشناختى به مسئله بنگریم، نقش امید را در سلامت روانى، تعیین کننده و محورى خواهیم یافت.

    دوآن شولتس8 مى‏نویسد:
 سلامت روانى، پیش‏نگر است، نه پس‏نگر، دورنما، چیزى است که شخص امیدوار است بشود نه آنچه پیش‏تر روى داده است و دگرگونى‏پذیر نیست.9

    او مى‏افزاید:
 من، نگاهى را که به آینده مى‏نگرد و بر هدفها، آمال و رؤیاهاى درازمدت تمرکز مى‏یابد، خوشایند مى‏یابم. البته پیش‏بینى و برنامه‏ریزى و تلاش براى آینده، از ماندن در رویدادهاى گذشته، سالم‏تر به نظر مى‏رسد.10

    کانت، طرح مسئله امید را از ویژگیهاى هوشمندى آدمى تلقى مى‏کند و مى‏نویسد:
 براى هر کس که متنبه و هوشیار باشد و در کار دنیا و حال خود بنگرد، سه سؤال پیش مى‏آید:
    نخست، چه مى‏توانم بدانم؟
    دوم اینکه، چه باید بکنم؟
    سوم اینکه، چه امید و انتظارى مى‏توانم داشته باشم؟11

    آلپورت،12 یکى از صاحب نظران علم شخصیت معتقد است:
 [اشخاص برخوردار از سلامت روان] فعالانه در پى هدفها و امیدها و رؤیاهاى خویشتند، و رهنمون زندگى‏شان، معناجویى و ایثار و حسن تعهد است. تعقیب هدف، هیچ‏گاه پایان نمى‏پذیرد. اگر هدفى را باید کنار گذاشت، باید بیدرنگ انگیزه نوینى آفرید. افراد سالم به آینده مى‏اندیشند و در آینده زندگى مى‏کنند.13

    رویکرد »آینده‏گرا« با ویژگى »سلامت روان« از نسبت معقول و منطقى برخوردار است.
    چنین نسبتى را در بیان ویکتور فرانکل14 به روشنى مى‏یابیم:
 شخصیتهاى سالم، ویژگیهاى دیگرى هم دارند؛ به آینده مى‏نگرند و به هدفها و وظایف آتى توجه مى‏کنند. در واقع به چنین هدفهایى نیاز دارند. این ویژگى انسان است که تنها با نگرش به آینده مى‏تواند زندگى کند.15

    او در ادامه نظریاتش مى‏افزاید:
 بدون اعتقاد به آینده، »محمل معنوى« زندگى از میان مى‏رود و روح و جسم به سرعت محکوم به فنا مى‏گردد. باید براى ادامه زندگى دلیلى داشت؛ در راه هدفى آتى کوشید، وگرنه زندگى معناى خود را از دست مى‏دهد.16

    به نظر »فرانکل«، اعتقاد به آینده، هم عامل معنا داشتن زندگى و هم عامل تداوم و استمرار آن است. چنین تعبیرى، یک نقطه اوج در میان نظریات روانشناسان در این زمینه است.

    انتظار در مکتب شیعه، علاوه بر اینکه، نوعى امید به آینده است، چشم به راه یک رویداد بزرگ و تحول عمیق، بودن است؛ چرا که طى شدن فاصله میان غیبت و ظهور یک پدیده عادى نیست؛ بلکه حادثه‏اى به وسعت همه تاریخ بشر است. براى تجسم عظمت آن، اشاره به این نکته کافى است که امام مهدى(ع)، تبلور همه آرمانها و آرزوهاى محقق نشده انسان در طول قرون و اعصار گذشته تا کنون است.

    بر این اساس، فرداى ظهور، فردایى است روشن‏تر و بهتر از امروز؛ زیرا همه اختلافها و خصومتها که ناشى از محدودیت اندیشه و نارسایى عقل بشر است، از میان برمى‏خیزد و در پرتو شکوفایى خرد، جاى خود را به عطوفت، رحمت و مناسبات صمیمانه مى‏بخشد.

    با تکیه بر این مبانى، دیگر، افسردگى در میان پیروان مکتب انتظار جایى ندارد. در غیر این صورت آدمى، دلیلى براى بهتر بودن فردا ندارد؛ بنابراین بیشتر در معرض افسردگى و ناامیدى قرار مى‏گیرد. اهمیت این مطلب، زمانى روشن‏تر مى‏شود که بدانیم افسردگى، به عنوان بیمارى قرن، شایع‏ترین و دشوارترین اختلالى است که انسان معاصر با آن مواجه بوده و به شدت از عوارض آن رنج برده است؛ چرا که رشته‏هاى امید خود را بریده و گسیخته مى‏بیند.


 2. پویایى معطوف به هدف
    زندگى، زمانى با معنا است که جوهر حرکت در آن باشد و به تعبیر دیگر، انسانى که پویا و فعال و پر تحرک است، معنایى براى بودن خویشتن مى‏یابد؛ زیرا مى‏تواند خود را از سطح رکود و روزمرگى، به مرحله پویایى برساند.

    وقتى فرد، به وضعیت موجود راضى نیست و در صدد تحقق شرایط بهترى تلاش مى‏کند، به این معنا است که خود نیز نقشى در آن ایفا مى‏کند و تماشاگر نیست؛ بلکه ایفاگر وظیفه‏اى خاص است.

    دوآن شولتس، در توصیف چنین حالتى مى‏نویسد:
 چیزى که به زندگى شور و هیجان مى‏بخشد تعقیب است نه تسخیر، راه است نه مقصد، تلاش است نه کامیابى.17
    پویایى از دو منظر قابل بررسى است؛ نخست اینکه انسان پویا به نفى هرگونه بى‏تفاوتى برمى‏خیزد و همین امر، زمینه‏ساز نوآورى، خلاقیت و جست‏وجوى همیشگى امور بدیع است و تأثیر آن نیز رضایت نسبى آدمى از خویشتن و زندگى است؛ زیرا بخشى از آثار وجودى خویش را شاهد بوده و آنها را باور دارد. دیگر اینکه هرگونه تحرک و پویایى نیز داراى چنین آثارى نخواهد بود؛ زیرا حرکت بدون هدف، عقیم و داشتن هدف بدون حرکت نیز بى‏معنا است. از این روى پویایى معطوف به هدف، موردنظر است؛ زیرا شامل هر دو مؤلفّه است.

    بنابراین، براساس این مقدمات مى‏توان گفت که انتظار امام عصر (ع)، در منتظرانش، شامل هر دو مؤلفّه »پویایى« و »معطوف به هدف بودن« است؛ زیرا منتظر به جامعه‏اى مى‏اندیشد که تمامى وعده‏هاى انبیا و اولیا در آن به وقوع خواهد پیوست و از این روى تلاش مى‏کند تا به میزان توانایى و درک مسئولیت خویش، در ساختن چنین جامعه‏اى سهیم باشد. از سوى دیگر، او مى‏داند که براى چه تلاش مى‏کند؛ انگیزه‏اى آشکار، منطقى، معقول و قابل دفاع دارد؛ بنابراین تمامى تلاشهاى او، معطوف به هدفى والا به نام »انتظار ظهور« مى‏شود و این هدفى معنادار و ارزشمند است.

    تجلى اینگونه تلاشها را در فرمایش امام صادق(ع) مى‏بینیم:
 هرکس دوست دارد از یاران حضرت قائم(ع) باشد، باید در انتظار او باشد، به نیکویى و پرهیزکارى رفتار نماید؛ پس اگر او به این حال، پیش از قیام او از دنیا برود، پاداش یاران مهدى را خواهد گرفت؛ بنابراین بکوشید و جدیت کنید و چشم به راه باشید که بر شما گوارا باد.18

    برخى از روانشناسان مکتب کمال، نظیر »ویکتور فرانکل«، معتقدند در وجود انسان، تواناییهایى نهفته است که جز در موقعیتهاى خاص، بروز و ظهور نمى‏یابند؛ موقعیتهایى نظیر برخورد با سختیها و تنگناها که آدمى را به پویایى و تحرک وا مى‏دارد و همین خودانگیزیها، عامل تحقق خویشتن و خود شکوفایى است. رویکردهاى او که برگرفته از دوران سخت اسارت در بازداشتگاههاى مخوف آلمان نازى است، با زیبایى هر چه تمامتر در کتاب انسان در جست‏وجوى معنا به تصویر کشیده شده است.19

    حضرت على (ع) نیز در نهج‏البلاغه به این مطلب اشاره دارد:
 ... و کأنّى بقائلکم یقول: »إذا کان هذا قوت ابن أبى طالب فقد قعد به الضّعف عن قتال الأقران و منازلة الشّجعان« ألا و إنّ الشّجرة البرّیّة أصلب عوداً و الرّواتع الخضرة أرقّ جلوداً و النّابتات العذیة أقوى وقوداً و أبطأ خموداً...20

 ... گویا مى‏شنوم که شخصى از شما مى‏گوید: »اگر غذاى فرزند ابوطالب همین است، پس سستى او را فرا گرفته و از نبرد با هماوردان و شجاعان بازمانده است«. آگاه باشید! درختان بیابانى، چوبشان سخت‏تر، و درختان کناره جویبار پوستشان نازک‏تر است. درختان بیابانى که با باران سیراب مى‏شوند آتش چوبشان شعله‏ورتر و پردوام‏تر است...21

   در یک جمع‏بندى، آثار تربیتى انتظار پویا و معطوف به هدف، عبارتند از:
    الف) به جریان افتادن نیروهاى نهفته و سرمایه‏هاى راکد انسان در پرتو دوران سخت انتظار؛
    ب) پالایش درون و به مرحله خلوص رسیدن به جهت طولانى شدن دوران غیبت؛
    ج) معنا یافتن زندگى در پرتو پویایى معطوف به هدف، با نگاه تطبیقى به زندگى بدون هدف و فرجام آن که تهى شدن از درون و روزمرگى است؛
    د) رشد قدرت تحمل در برابر ناملایمات و تنگناها به جهت قداست و عظمت هدف که در انتظار حضرت معنا مى‏یابد؛
    ه’ ) فراتر رفتن از مرز انسان متعادل و رسیدن به مرحله انسان متعالى؛
    و) رها شدن از سطح و مرحله رنجهاى حقیر مادى و گام نهادن در وادى رنجهاى تحمل عظیم معنوى و دغدغه‏هاى بزرگ انسانى، همچون رنج انتظارى راستین و طولانى و چشم دوختن به دروازه‏هاى روشن ظهور.
 

 3. استقرار وحدت و همبستگى
    چنانچه، انتظار را به عنوان یک آرمان بنگریم، در جنبه‏هاى فردى و اجتماعى نیز داراى آثارى خواهد بود. نخست از لحاظ فردى، موجب تمرکز افکار و نیروهاى آدمى مى‏شود؛ زیرا همه آنها، ناظر به یک هدف؛ یعنى انتظار ظهور هستند و این امر به نوبه خود، موجب وحدت شخصیت او مى‏گردد. در مقابل، مى‏توان به پراکنده بودن و متفرق بودن تلاشهاى انسان اشاره نمود که هیچ نتیجه‏اى در پى نخواهد داشت. این معنا در قرآن کریم چنین آمده است:
 هر آینه سعى و کوشش شما پراکنده است.21

    آلپورت در بیان چنین رابطه‏اى مى‏نویسد:
 تلاش براى آینده، به کل شخصیت آدمى، یگانگى و یکپارچگى مى‏بخشد... به عبارت دیگر، مى‏توان با کوشش براى دست یافتن به مقاصد و رسیدن به هدفها، جنبه‏هاى شخصیت را یکپارچه ساخت و جامعیت بخشید.22

    وحدت شخصیت، از هرز رفتن تواناییها و قابلیتها، جلوگیرى مى‏کند و زمینه رشد و ظهور قدرتى شگرف و فوق‏العاده را فراهم مى‏کند؛ زیرا چنین وحدتى در درون آدمى، تضادهاى درونى را از میان برمى‏دارد؛ همان تضادهایى که برخى انسانها را پیوسته رنج داده، توانشان را به شدت مى‏کاهد. در اینجا به نقل مطلبى از »کارن هورناى«23 مى‏پردازیم. او یکى از روانکاوان هم‏عصر ما است. وى با تألیف معروف‏ترین اثرش به نام تضادهاى درونى ما معتقد است که بیشترین عامل اثرگذار بر سلامت روانى اشخاص را باید در پدیده تضادهاى درونى آنان جست‏وجو نمود و چنانچه آنان بتوانند به گونه‏اى بر این تضادها فائق آیند، دیگر موجبى براى اختلال در سلامت روانى آنان وجود نخواهد داشت.24 وى همچنین به بیان حکایتى از فلسفه و حکمت خاور دور مى‏پردازد:

 مریدى از پیرو مرشد خود پرسید: اى حکیم، به من بگو این چه نیرویى است؟ و این چه قدرتى است که در پنجه شیر نهفته است؟

 پیر جواب داد: نیروى وحدت با خود. اخلاص و صمیمیت چنین نیرویى ایجاد مى‏کند. در حقیقت، استفاده از تمام نیروهاى معنوى یک‏دل و یک‏جهت.25

    از بعد اجتماعى نیز، وحدت قابل تأمل است. وجود هدف مشترک در یک ملت یا جامعه، موجب نوعى پیوند، دلبستگى و وحدت میان معتقدان به آن هدف مى‏شود. در میان جامعه‏اى که بزرگ‏ترین آرمانش، ظهور امام عصر(ع) است، نوعى همدلى، همنوایى و هم‏اندیشى پدید مى‏آید. چنین هدفى از چند جهت از هدفهاى دیگر متمایز است:

    1. این هدف چون در واژه »انتظار«، معنا مى‏یابد، داراى قداست ویژه‏اى است و هیچ هدف دیگرى در معنویت و قداست به پایه آن نمى‏رسد؛ چرا که این یک انتظار معمولى نیست، بلکه طولانى‏ترین انتظار براى ظهور کامل‏ترین انسان عصر است.

    2. چنین هدفى که با مسئله امامت و رهبرى حضرت ولى عصر(ع) در عصر ظهور ایشان، ارتباط مى‏یابد، از لحاظ مراتب ارزشى، در اوج اهداف و آرمانهاى یک جامعه قرار مى‏گیرد؛ زیرا هیچ موضوع دیگرى به سان این امر، به حیات و بقاى جامعه، بستگى پیدا نمى‏کند؛ چه، آن که:

 به یمن وجود اوست که به خلق، روزى مى‏رسد و زمین و آسمان به وجودش برقرار است و به واسطه او خدا زمین را پر از عدل و داد مى‏کند پس از آن‏که پر از بیداد و ستم شده باشد.26

    وقتى از جایگاه امام (ع) در برپایى جامعه‏اى مبتنى بر عدالت، سخن به میان آید، بى‏مناسبت نخواهد بود که تا اندازه‏اى چنین جایگاهى، روشن شود.


 4. مراقبت دایمى
    یکى از پیامدهاى طبیعى و منطقى انتظار، احساس حضور است. منتظر واقعى، با اعتقاد به این که اعمالش، پیوسته در منظر آن عزیز واقع مى‏شود، نسبت میان خود و آن حضرت را در احساس حضور، متجلى مى‏بیند و هر جا که باشد، گویى خود را در خیمه آن حضرت و گوش به فرمان ایشان، احساس مى‏کند و لازمه انتظار حقیقى را، تلاش براى جلب رضایت ایشان مى‏داند؛ بنابراین براى تحقق این مهم، نه تنها، عمل به واجبات و ترک محرمات را وجهه همت خویش قرار مى‏دهد، بلکه از هر غفلتى نیز پرهیز مى‏کند؛ همانگونه که استغفار خواص، استغفار از گناه نبوده و نیست بلکه آنان هر غفلتى از یاد خدا و انس با محبوب را براى خود گناهى بزرگ مى‏شمردند و از آن استغفار مى‏کردند.

    منتظر، به یارى معرفت خویش، امام(ع) را در غیبت، همچون خورشید پشت ابر دانسته، و او را ناظر بر حالات و نیّات خود مى‏داند و چیزى را از دیدگان آن حضرت مخفى نمى‏پندارد و در چنین موقعیتى است که احساس حضور معنا پیدا مى‏کند.

    براى استناد به کلام معصومین(ع) به ذکر دو نمونه بسنده مى‏کنیم:
    امام على (ع) در پاسخ به پرسش یکى از مؤمنان درباره حدود آگاهى و میزان اشراف امام، فرمودند:
 هیچ مؤمنى در شرق و غرب زمین از ما غایب نیست.27

    و امام عصر(ع) در بخشى از توقیع مبارکشان به شیخ مفید(ره) فرمودند:
 ما بر آنچه بر شما مى‏گذرد، احاطه علمى داریم و هیچ‏یک از خبرهاى شما از ما پوشیده نیست... ما نسبت به رعایت حال شما اهمال نمى‏کنیم و یاد کردن شما را فراموش نمى‏کنیم.28

    او همان بزرگوارى است که در زیارت روز جمعه‏اش مى‏خوانیم:
 السلام علیک یا عین اللَّه فى خلقه.29
 سلام بر تو اى چشم خدا در میان آفریدگانش.

    بنابراین با تکیه بر این مبانى، مى‏توان نتیجه گرفت که آن حضرت بر اوضاع و احوال بندگان خدا آگاه است.
    حال باید دید که احساس حضور از جهات تربیتى چه اثراتى دارد؟

    یقین داشتن به این مطلب که هیچ‏یک از اعمال ظاهرى و نیّات باطنى ما از چشمان با نفوذ آن حضرت مخفى نمى‏ماند، در مرحله اول، منجر به مراقبت دایمى اخلاقى خواهد شد؛ زیرا میان »انتظار« و »عمل مورد پذیرش منتظر«، تلازم منطقى وجود دارد و در غیر این صورت »انتظار« امرى بى‏معنا خواهد بود.

    منتظر، پیوسته مراقب مجموعه گفتارها و رفتارهایش خواهد بود تا موردى بر خلاف رضاى محبوبش، از او صادر نشود. و این مسئله در حقیقت، به پالایش درونى و صفاى باطنى خواهد انجامید؛ به گونه‏اى که در پرتو چنین مراقبه‏اى، قابلیت ارتقا مى‏یابد و این امر، خود به خود به تحقق یک هدف اخلاقى منجر مى‏شود. این هدف، ناظر به این است که عامل نظارت و کنترل فرد، باید قبل از هر چیز، جنبه درونى داشته باشد، نه جنبه بیرونى. و این وضعیت درونى که همیشه پایدار و مستمر است، رفتار فرد را درجهت اهداف معینى، جهت مى‏بخشد. در حقیقت باید بگوییم، انضباط اخلاقى و خویشتن‏دارى، چنانچه متکى بر عوامل و پایه‏هاى درونى باشد، از استمرار، دوام، عمق و اخلاص ویژه‏اى برخوردار خواهد بود و در صورتى که بر پایه‏ها و عوامل بیرونى، استوار باشد، از برخى آفات عمل همچون تظاهر، ریا و گسیختگى و انقطاع عمل، مصون نخواهد ماند. از این روى در صورتى که بتوانیم وابستگى فرد را به عوامل خارجى کاهش داده، یا آن را قطع کنیم و آن را فقط وابسته به ارزش عمل، رضاى حق و تأیید امام عصر(ع) بدانیم، یک هدف مهم در تربیت اخلاقى، تحقق یافته است. و ثمره آن، منتظرانى هستند که در نیّت و عمل، خالص بوده، هرگز لحظه‏اى از وارسى اعمال خویش غفلت نمى‏کنند.

    در خبر آمده است:
 از بزرگى پرسیدند: نفیس‏ترین چیزى که به آسمان بالا رود چیست؟ گفت: اخلاص، پرسیدند: نفیس‏ترین چیزى که از آسمان به زمین فرود مى‏آید چیست؟ گفت: توفیق.

    انسانهاى تربیت شده و الهى، مى‏دانند که شرط جوانمردى آن است که بدانند وقتى بر سر سفره روزى و نعمت الهى مى‏نشینند، روزى‏خوار نعمتهایى هستند که خداوند براى آنان به یمن وجود مبارک امام عصر(ع) مقدر فرموده است؛ زیرا معتقدند:
 و بیمنه رزق الورى و بوجوده ثبتت الأرض و السّماء.
 و به برکت (وجود) او به خلق روزى مى‏رسد و به ذات وجودش زمین و آسمان بر جاى خود مى‏باشند.30

    بنابراین چنین افرادى، هرگز به فکرشان خطور نمى‏کند که عملى بر خلاف رضاى آن حضرت که رضاى خدا است، انجام دهند آنها دایم در حال مراقبه، مشارطه و محاسبه نفس خویش‏اند و داراى همان شخصیتى هستند که مورد قبول آن بزرگوار است. و اگر مقام و مرتبه منتظر از این مراتب نیز فراتر رفت و به منزلت اولیاى خدا رسید، در آن مرحله، حتى از اندیشه و فکر گناه نیز پرهیز مى‏کند که نیک مى‏داند: استم


 پى‏نوشت‏ها :
 ×   این مقاله برگرفته از مجموعه سخنرانیهاى گفتمان سوم مهدویت است که به همت »مؤسسه فرهنگى انتظار نور« تهیه و عرضه شده است.
     .Abraham Harold ,Maslow. 8091(1 - 0791(
 2 .   دوآنشولتس، روانشناسى کمال، ترجمه گیتى خوشدل، ص115.
     Bertrand Arthur William Russel. 2781(3 - 9691(
 4 .   برتراند راسل، آیا بشر آینده‏اى هم دارد؟، ترجمه م منصور، ص238.
 5 .   ر.ک: على‏اکبر مهدى‏پور، چهل حدیث غیبت، ص 50؛ بحارالانوار، ج52 ، ص122، ح4.
 6 .   بحارالانوار، ج52 ، ص 280.
 7 .   همان، ج 52، ص 328.
    Doan Shults. 8
 9و10. روانشناسى کمال، ترجمه گیتى خوشدل، ص43.
 10.   محمدعلى فروغى، سیر حکمت در اروپا، ج 2، ص 253.
     8981(11.Gordon Willard Allport - 7691(
 12.   روانشناسى کمال، ص 25.
    13.Victor Frankle
 14.   همان، ص 210.
 15.   همان، ص 210 و 211.
 16.   همان، ص 44.
 17.   بحارالانوار، ج52، ص 140، ح 50؛ نعمانى، الغیبة، ص200، ح 16.
 18.   ویکتور فرانکل، انسان در جست‏وجوى معنا، ترجمه دکترمیلانى.
 19.   نهج‏البلاغه، صبحى صالح، ص 418.
 20.   نهج‏البلاغه، ترجمه محمد دشتى، نامه 45، ص 554.
 21.   سوره لیل (92) آیه 4.
 22.   روانشناسى کمال، ص 19 و 20.
     5881(23.Karen Horney - 2591(
 24.   ترجمه محمد جعفر مصفّا، ص 29.
 25.   همان، ص 139.
 26.   مفاتیح‏الجنان، (نشر فیض)، ص128.
 27.   سید محمد بنى‏هاشمى، معرفت امام عصر(ع)، ص300.
 28.   طبرسى، احتجاج، ج2، ص495.
 29.   مفاتیح الجنان، بخشى از زیارت حضرت امام زمان(ع) در روز جمعه.
 30.   مفاتیح‏الجنان، بخشى از دعاى عدیله
 31.   سید محمد بنى‏هاشمى، معرفت امام عصر(ع)، ص 310.
 32.   شیخ حرّ عاملى وسائل الشیعه، ج 15، ص 247، ح 20410.
 33.   همان، ص 248، ح20411.
 34.   همان، ج 27، ص131، ح 33401.
 35.   همان، ج 16، ص134، ح21173

نقش انتظار در پویایى جامعه اسلامى

ابراهیم شفیعى سروستانى عظمت وجودى و ابعاد مختلف شخصیت‏حضرت صاحب الامر(ع)، باعث‏شده است که در طول هزار و اندى سال که از غیبت کبرى مى‏گذرد، هر گروه از مردم بسته به گرایشهاى خاص اعتقادى، اجتماعى و فرهنگى که داشته‏اند، از منظرى خاص به تحلیل شخصیت و تعیین جایگاه آن حضرت در عالم هستى بپردازند و هر گروه تنها درک و تصور خود از این موضوع را تصور درست و مطابق با واقع از شخصیت آن یگانه هستى تلقى کند.

در این میان جمعى از اصحاب سیر و سلوک و رهروان طریق عرفان و معنى با طرح موضوع خلیفة‏الله و انسان کامل و همچنین نقشى که حجت‏الهى در عالم هستى، دارد تنها به جنبه فرا طبیعى آن وجود مقدس توجه کرده و از سایر جنبه‏ها غفلت ورزیدند.

گروهى دیگر از اصحاب شریعت توجه خود را تنها معطوف به جنبه طبیعى آن وجود مقدس ساخته و ضمن مطرح کردن نقشى که آن حضرت به عنوان امام و پیشواى مردم به عهده دارند هیچگونه مسؤولیتى را در زمان غیبت متوجه مردم ندیدند و تنها تکلیف مردم را این دانستند که براى فرج آن حضرت دعا کنند تا خود بیایند و امور مردم را اصلاح کنند.

عده‏اى هم ضمن توجه به جنبه فرا طبیعى و طبیعى وجود مقدس حضرت حجت(ع)، تمام هم و غم خود را متوجه ملاقات با آن حضرت ساخته و تنها وظیفه خود رااین دانستند که با توسل به آن حضرت به شرف ملاقات با آن ذات اقدس نائل شوند.

اما در این میان گروهى با در نظر گرفتن همه ابعادى که بدانها اشاره شد به طرح معناى درست انتظار پرداخته و در صدد تعیین وظیفه و نقش مردم در دوران غیبت‏برآمدند. در این دیدگاه هم مساله خلافت الهى انسان کامل مطرح است، هم به جایگاه و نقش مردم در قبال آن حضرت توجه شده و هم وظیفه‏اى که مردم در دعا براى حفظ آن وجود مقدس و تعجیل در ظهورش دارند از نظر دور داشته نشده است.

شاید بتوان امام راحل امت ، رضوان‏الله تعالى علیه، را به عنوان درخشان‏ترین چهره از گروه اخیر ذکر کرد. ایشان با صراحت‏به نقد و بررسى برداشتهاى مختلفى که از مساله انتظار فرج وجود دارد پرداخته و دیدگاه خاص خود را در این زمینه چنین مطرح ساختند:

«البته این پر کردن دنیا رااز عدالت، این را ما نمى‏توانیم بکنیم، اگر مى‏توانستیم مى‏کردیم. اما، چون نمى‏توانیم بکنیم ایشان باید بیایند. الان عالم پر از ظلم است، شما یک نقطه هستید در عالم. عالم پر از ظلم است. ما بتوانیم جلوى ظلم را بگیریم، باید بگیریم، تکلیفمان است. قرآن و ضرورت اسلام و قرآن تکلیف ما کرده است که باید برویم همه کار را بکنیم، اما نمى‏توانیم بکنیم ، چون نمى‏توانیم بکنیم باید او بیاید تا بکند، اما ما باید فراهم کنیم کار را ، فراهم کردن اسباب این است که کار را نزدیک بکنیم ، کار را همچو بکنیم که مهیا بشود عالم براى آمدن حضرت(ع) ... » (1)

در جائى دیگر نیز ایشان درباره مفهوم «انتظار فرج‏» مى‏فرمایند:

«انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است و باید کوشش کنیم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پیداکند. و مقدمات ظهور ان شاءالله تهیه شود.» (2)

براى روشن‏شدن بیشتر دیدگاه اخیر، در این مقاله، در ضمن سه گفتار روایات مربوط به «انتظار موعود» را مورد بررسى قرار مى‏دهیم تا روشن شود که:

1- انتظار چه ضرورتى دارد؟

2- فضیلت آن چیست؟

3- چه وظایفى در عصر غیبت‏بر عهده منتظران است؟

وجوب انتظار
در تفکر شیعى انتظار موعود، با خصوصیاتى که در این تفکر براى آن برشمرده شده ، به عنوان یک اصل مسلم اعتقادى مطرح بوده و در بسیارى از روایات شیعه بر ضرورت انتظار قائم آل محمد:، تصریح شده است. که از جمله مى‏توان به روایات زیر اشاره کرد:

1- محمدبن‏ابراهیم نعمانى در کتاب «غیبت‏» به سند خود ازابوبصیر روایت کرده است که روزى امام صادق(ع) خطاب به اصحاب خود فرمودند:

«الا اخبرکم بما لا یقبل الله عزوجل من العباد عملا الا به؟ فقلت: بلى ، فقال: شهادة ان لااله‏الاالله ، و ان محمدا عبده و [رسوله]، و الاقرار بما امرالله ، والولایة لنا، والبرائة من اعدائنا - یعنى الائمة خاصة - والتسلیم لهم، والورع، والاجتهاد، والطمانینة ، والانتظار للقائم،(ع)» (3)

«آیا شمارا خبر ندهم به آنچه خداى عزوجل هیچ عملى را جز به آن از بندگان نمى‏پذیرد؟ گفتم: چرا، فرمود: گواهى دادن به اینکه هیچ شایسته پرستشى جز خداوند نیست و اینکه محمد(ص) بنده و فرستاده او است ، و اقرار کردن به آنچه خداوند به آن امر فرموده، و ولایت ما، و بیزارى از دشمنانمان - یعنى خصوص امامان - و تسلیم شدن به آنان ، و پرهیزکارى و اجتهاد و اطمینان و انتظار قائم(ع)»

2- ثقة‏الاسلام کلینى در اصول کافى به سند خود از اسماعیل جعفر روایت مى‏کند که روزى مردى بر حضرت ابوجعفر امام باقر(ع) ، وارد شد و صفحه‏اى در دست داشت. حضرت باقر(ع)، به او فرمود:

«هذه صحیفة مخاصم سال عن الدین‏الذى یقبل فیه العمل .فقال: رحمک الله ، هذاالذى ارید، فقال ابوجعفر(ع): شهادة ان لااله‏الاالله. وحده لا شریک له ، و ان محمدا عبده و رسوله و تقر بما جاء من عندالله و الولایة لنااهل‏البیت، والبرائة من عدونا، والتسلیم لامرنا، والورع ، والتواضع و انتظار قائمنا، فان لنا دولة ، اذا شاءالله جاءبها». (4)

این نوشته مناظره کننده‏اى است که پرسش دارد از دینى که عمل در آن مورد قبول است . آن مرد عرض کرد: حمت‏خداوند بر تو باد همین راخواسته‏ام. پس حضرت ابوجعفر باقر(ع) ، فرمود: گواهى دادن به اینکه خدا یکى است و هیچ شریکى براى او وجود ندارد، و این که محمد بنده و رسول او است، و این که اقرار کنى به آنچه از سوى خداوند آمده ، و ولایت ما خاندان و بیزارى از دشمنان ، و تسلیم به امر ما، و پرهیزکارى و فروتنى ، و انتظار قائم ما ، که ما را دولتى است که هر وقت‏خداوند بخواهد آن را خواهد آورد».

3- شیخ صدوق در کتاب «کمال‏الدین‏» به سند خود از عبدالعظیم حسنى روایت مى‏کند که:

«روزى بر آقایم محمدبن على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن الحسین‏بن‏ابى‏طالب:، وارد شدم و مى‏خواستم که درباره قائم از آن حضرت سؤال کنم که آیا همان مهدى است‏یا غیر او پس خود آن حضرت آغاز سخن کرد و به من فرمود»:

«یا اباالقاسم ،ان القائم منا هوالمهدى الذى یجب ان ینتظر فى غیبتة و یطاع فى ظهوره، و هو الثالث من ولدى‏». (5)

«اى ابوالقاسم بدرستى که قائم از ماست و او است مهدى که واجب است در زمان غیبتش انتظار کشیده شود و در ظهورش اطاعت گردد، و او سومین [امام] از فرزندان من است‏».

روایات بالا و بسیارى روایات دیگر - که در این مجال فرصت طرح آنها نیست - همگى بر لزوم انتظار حضرت قائم در دوران غیبت دلالت مى‏کند، اما حال باید دید که انتظار که این همه بر آن تاکید شده و یکى از شرایط اساسى اعتقاد اسلامى شمرده مى‏شود - چه فضیلتى دارد و شخص منتظر چه وظایفى بر عهده دارد.

فضیلت انتظار
در روایات وارد شده از ائمه معصومین(ع)، آنچنان مقام و منزلتى براى منتظران موعود آخرالزمان برشمرده شده که گاه انسان را به تعجب وامى‏دارد که چگونه ممکن است عملى که شاید در ظاهر ساده جلوه کند از این چنین فضیلتى برخوردار باشد. البته توجه به فلسفه انتظار و وظایفى که براى منتظران واقعى آن حضرت بر شمرده شده، سر این فضیلت را روشن مى‏سازد.

در اینجا به پاره‏اى از فضائلى که براى منتظران قدوم مصلح جهانى حضرت بقیة‏الله‏الاعظم بر شمرده شده اشاره مى‏کنیم: 1- مرحوم صدوق در کتاب «کمال‏الدین‏» از امام صادق(ع) ، روایت کرده که آن حضرت به نقل از پدران بزرگوارشان، - که بر آنها درود باد - فرمود:

«المنتظر لامرنا کالمتشحط بدمه فى سبیل‏الله‏» (6)

«منتظر امر (حکومت) ما، بسان آن است که در راه خدا به خون خود غلتیده باشد»

2- در همان کتاب به نقل از امام صادق ،(ع) ، روایت دیگرى به این شرح در فضیلت منتظران وارد شده

«طوبى لشیعة قائمنا المنتظرین لظهوره فى غیبته و المطیعین له فى ظهوره اولئک اولیاءالله‏الذین لاخوف علیهم و لا هم یحزنون‏» (7)

«خوشا به حال شیعیان قائم ما که در زمان غیبتش منتظر ظهور او هستند و در هنگام ظهورش فرمانبردار از او، آنان اولیاء خدا هستند ، همانها که نه ترسى برایشان هست و نه اندوهگین شوند».

3- مرحوم مجلسى در کتاب «بحارالانوار» به سند خود از امیرالمؤمنین،(ع) ، نقل مى‏کند که آن حضرت فرمودند:

«انتظرواالفرج و لاتیاسوا من روح‏الله فان احب الاعمال الى‏الله عزوجل انتظارالفرج‏» (8)

«منتظر فرج باشید و از رحمت‏خداوند ناامید نشوید. بدرستى که خوشایندترین اعمال نزد خداوند عزوجل، انتظار فرج است‏».

4- همچنین مرحوم مجلسى روایت دیگرى را به سند خود از فیض بن مختار نقل مى‏کند که در آن امام صادق،(ع) مى‏فرمایند:

«من مات منکم و هو منتظر لهذاالامر کمن هو مع القائم فى فسطاطه ، قال: ثم مکث هنیئة ، ثم قال: لا بل کم قارع معه بسیفه، ثم قال: لا والله کمن استشهد مع رسول‏الله(ص)» (9)

«هر کس از شما بمیرد در حالیکه منتظر این امر باشد همانند کسى است که با حضرت قائم(ع) در خیمه‏اش بوده باشد. سپس حضرت چند لحظه‏اى درنگ کرده ، آنگاه فرمود: نه ، بلکه مانند کسى است که در خدمت آن حضرت شمشیر بزند، سپس فرمود: نه، بخدا همچون کسى است که در رکاب رسول خدا(ص)، شهید شده باشد.»

وظایف منتظران
در اینکه شیعیان در دوران غیبت چه وظایفى بر عهده دارند سخنهاى بسیارى گفته شده است و حتى در بعضى از کتابها، تا هشتاد وظیفه براى منتظران قدوم خاتم اوصیاء، حضرت بقیة‏الله، ارواحنا له الفداء، بر شمرده شده است. (10)

اما، از آنجا که تبیین همه وظایفى که شیعیان در عصر غیبت‏بر عهده دارند در محدوده یک مقاله نمى‏گنجد، ما در اینجا به تناسب عنوان مقاله، تنها به بیان آن دسته از وظایف مى‏پردازیم ، که توجه به آنها مى‏تواند در رشد و بالندگى و پویایى جامعه اسلامى مؤثر باشد:

1- شناخت‏حجت‏خدا و امام عصر (عج)

اولین و مهمترین وظیفه‏اى که هر شیعه منتظر بر عهده دارد کسب معرفت نسبت‏به وجود مقدس امام و حجت زمان خویش است. این موضوع تا بدان درجه از اهمیت قرار دارد که در روایات بسیارى که به طریق شیعه و اهل سنت از پیامبر گرامى اسلام(ص)و ائمه معصومین(ع)، نقل شده ، آمده است که:

«من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة‏» (11)

«هر کس بمیرد و امام زمانش را نشناسد،به‏مرگ‏جاهلى‏مرده است‏».

جمعى از اصحاب سیر و سلوک و رهروان طریق عرفان، با طرح موضوع خلیقة‏الله و انسان کامل و ... تنها به جنبه فراطبیعى آن وجود مقدس توجه کرده و از سایر جنبه‏ها غلفت ورزیده‏اند.

و در روایت دیگرى که مرحوم کلینى به سند صحیح از فضیل بن یسار نقل مى‏کند آمده است که:

«سمعت اباجعفر(ع)، یقول: من مات و لیس له امام فمیته میتة جاهلیة، و من مات و هو عارف لامامه لم‏یضره تقدم هذاالامر او تاخر، و من مات و هو عارف لامامه کان کمن هو مع‏القائم فى فسطاطه.» (12)

«شنیدم حضرت اباجعفر (امام محمد باقر) ،علیه‏السلام، مى‏فرمود: هر کس در حالى که امامى نداشته باشد بمیرد مردنش مردن جاهلیت است و هر آنکه در حال شناختن امامش بمیرد پیش‏افتادن و یا تاخیر این امر (دولت ال محمد: او را زیان نرساند و هر کس بمیرد در حالیکه امامش را شناخته همچون کسى است که در خیمه قائم،(ع)، با آن حضرت باشد.»

توجه به مفاد دعاهایى که خواندن آنها در عصر غیبت مورد تاکید قرار گرفته است، نیز ما را به اهمیت موضوع ناخت‏حجت‏خدا رهنمون مى‏سازد، چنانکه در یکى از دعاهاى معروف و معتبرى که شیخ صدوق آن را در کتاب «کمال‏الدین‏» نقل کرده ، مى‏خوانیم:

«اللهم عرفنى نفسک فانک ان لم تعرفنى نفسک لم اعرف نبیک‏اللهم عرفنى نبیک فانک ان لم تعرفنى تبیک لم اعرف حجتک‏اللهم عرفنى حجتک فانک ان لم تعرفنى حجتک ضللت عن دینى‏اللهم لاتمتنى میتة جاهلیة و لا تزع قلبى بعد اذ هدیتنى...» (13)

«بار الها! خودت را به من بشناسان که اگر خود را به من نشناسانى پیغمبرت را نخواهم شناخت ، بارالها!پیغمبرت را به من بشناسان که اگر پیغمبرت را به من نشناسانى حجت تو را نخواهم شناخت . بارالها! حجت‏خود را به من بشناسان که اگر حجتت را به من،نشناسانى از دینم گمراه مى‏گردم، خداوندا! مرا به مرگ جاهلیت نمیران و دلم را از (حق) پس از آنکه هدایتم فرمودى منحرف مگردان ...»

مؤلف کتاب ارزشمند «مکیال المکارم فى فوائد الدعا للقائم‏» مراد و مقصود از «معرفت امام‏» را، که در روایتهاى یادشده بر آنها تاکید شده بود، چنین توضیح مى‏دهند: «بدون تردید مقصود از شناختى که امامان ما، که درودها و سلامهاى خداوند برایشان باد، تحصیل آن را نسبت‏به امام زمانمان امر فرموده‏اند، این است که ما آن حضرت را آنچنانکه هست‏بشناسیم. به گونه‏اى که این شناخت‏سبب درامان ماندن ما از شبهه‏هاى ملحدان و مایه نجاتمان از اعمال گمراه کننده مدعیان دروغین باشد، و این چنین شناختى جز به دو امر حاصل نمى‏گردد: اول ، شناختن شخص امام(ع) ، به نام و نسب ، و دوم ، شناخت صفات و ویژگیهاى او و به دست آوردن این دو شناخت از اهم واجبات است.» (14)

البته امر دومى که در کلام یادشده بدان اشاره شده ، در عصر ما از اهمیت‏بیشترى برخوردار بوده و در واقع این نوع شناخت است که مى‏تواند در زندگى فردى و اجتماعى منتظران منشااثر و تحول باشد. زیرا گر کسى بحقیقت‏به صفات و ویژگیهاى امام عصر (عج) و نقش و جایگاه آن حضرت در عالم هستى و فقر و نیاز خود نسبت‏به او واقف شود ، هرگز از یاد و نام آن حضرت غافل نمى‏شود.

نکته مهمى که در اینجا باید در نظر داشت این است که شناخت و معرفت‏حقیقى نسبت‏به حجت‏خدا جز با عنایت‏حضرت حق حاصل نمى‏شود و همچنانکه ، در دعایى که پیش از این بدان اشاره کردیم ، ملاحظه شد باید از درگاه الهى توفیق شناخت‏حجتش را درخواست کرد، تا بدین وسیله از گمراهى و سرگردانى نجات یافت. این موضوع را از روایتى که مرحوم کلینى به سند خود از محمد بن حکیم نقل کرده نیز مى‏توان استفاده کرد، در این روایت آمده است:

«قال: قلت: لا بى عبدالله (ع) ، المعرفة ،من صنع من هى ؟ قال: من صنع‏الله ، لیس للعباد فیها صنع‏». (15)

«از ابى‏عبدالله (امام جعفر صادق)(ع)، پرسیدم: معرفت‏ساخته کیست؟ فرمود: از ساخته‏هاى خداوند است و براى بندگان نقشى در حصول معرفت نیست.»

2- تهذیب نفس و کسب فضائل اخلاقى

وظیفه مهم دیگرى که هر شیعه منتظر بر عهده دارد تهذیب نفس و آراستن خود به اخلاق نیکو است، چنانکه در روایتى که نعمانى به سند خود از امام صادق(ع)، نقل مى‏کند آمده است:

«من سره ان یکون من اصحاب القائم، فلینتظر ، ولیعمل بالورع و محاسن الاخلاق، و هو منتظر، فان مات و قام القائم(ع)، بعده کان له من الاجر مثل‏الاجر من ادرکه فجدوا و انتظروا، هنیئا لکم ایهاالعصابة المرحومة‏». (16)

«هر کس دوست مى‏دارد از یاران حضرت قائم(ع) ، باشد باید که منتظر باشد و در این حال به پرهیزکارى و اخلاق نیکو رفتار نماید، در حالیکه منتظر باشد، پس چنانچه بمیرد و پس از مردنش قائم(ع) ،بپاخیزد، پاداش او همچون پاداش کسى خواهد بود که آن حضرت را درک کرده است، پس کوشش کنید و در انتظار بمانید، گوارا باد شما را اى گروه مشمول رحمت‏خداوند».

موضوع تهذیب نفس و دورى گزیدن از گناهان و اعمال ناشایست، به عنوان یکى از وظایف منتظران در عصر غیبت، از چنان اهمیتى برخوردار است که در توقیع شریفى که از ناحیه مقدسه حضرت صاحب الامر به مرحوم شیخ مفید ، رحمة‏الله علیه، صادر گردیده، اعمال ناشایست و گناهانى که از شیعیان آن حضرت سر مى‏زند، یکى از اسباب و یا تنها سبب طولانى شدن غیبت و دورى شیعیان از لقاى آن بدر منیر شمرده شده است:

«فما یحبسنا عنهم الا مایتصل بنا ممانکرهه ، ولانؤثره منهم‏» (17)

«... پس تنها چیزى که ما را از آنان (شیعیان) پوشیده مى‏دارد، همانا چیزهاى ناخوشایندى است که از ایشان به ما مى‏رسد و خوشایند ما نیست و از آنان انتظار نمى‏رود».

3- پیوند با مقام ولایت

حفظ و تقویت پیوند قلبى با امام عصر (عج) و تجدید دایمى عهد و پیمان با آن حضرت یکى دیگر از وظایف مهمى است که هر شیعه منتظر در عصر غیبت‏بر عهده دارد. بدین معنا که یک منتظر واقعى حضرت حجت(ع)، على رغم غیبت ظاهرى آن حجت الهى هرگز نباید احساس کند که در جامعه رها و بى‏مسؤولیت رها شده و هیچ تکلیفى نسبت‏به امام و مقتداى خود ندارد.

این موضوع در روایات بسیارى مورد تاکید قرار گرفته است که در این مجال به برخى از آنها اشاره مى‏کنیم:

در روایتى که از امام محمد باقر(ع) نقل شده آن حضرت در تفسیر این کلام خداى تعالى: «یا ایهاالذین آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتقوالله لعلکم تفلحون‏» فرمودند:

«اصبروا على اداءالفرائض و صابرو عدوکم و رابطوا امامکم [المنتظر] (18)

«بر انجام واجبات صبر کنید و با دشمنانتان پایدارى کنید، و پیوند خود را با امام منتظرتان مستحکم نمایید».

همچنین امام صادق ،(ع)، در روایت دیگرى که در تفسیر آیه مزبور وارد شده مى‏فرمایند:

«اصبروا على‏الفرایض، و صابروا على‏المصائب و رابطوا على‏الائمة‏» (19)

«بر واجبات صبر کنید و یکدیگر را بر مصائب به صبر وادارید و خود را بر پیوند با امامان [و یارى آنها] ملتزم سازید.»

روایات دیگرى نیز به همین مضمون از امام جعفر صادق و امام‏موسى‏کاظم (ع)، وارد شده است که به جهت رعایت اختصار از ذکر آنها خوددارى مى‏کنیم. (20)

این که مى‏بینیم در روایتهاى متعددى امامان ما شیعیان خود را به تجدید عهد و بیعت‏با امام زمان خود سفارش کرده و از آنها خواسته‏اند که در آغاز هر روز و حتى بعد از هر نماز واجب، دعاى عهد بخوانند، همه نشان از اهمیت پیوند دائمى شیعیان با مقام عظماى ولایت و حجت‏خدا دارد.

یکى از مشهورترین دعاهاى عهد، دعایى است که مرحوم سید بن طاووس آن را در کتاب ارزشمند «مصباح‏الزائر» به نقل از امام صادق،(ع) ، روایت کرده و در ابتداى آن آمده است که:

«من دعا بهذا الدعا اربعین صباحا کان من انصار القائم(ع)، و ان مات قبل ظهوره احیاه‏الله تعالى، حتى یجاهد معه، و یکتب له بعدد کل کلمة منه الف حسنة، و یمحى عنه الف سیئة و ...»

«هر کس چهل روز این دعا را بخواند از یاوران حضرت قائم،(ع) خواهد بود، و اگر پیش از ظهور آن حضرت بمیرد، خداى تعالى او را زنده خواهد کرد، تا در رکاب آن جناب جهاد نماید. و به شماره هر کلمه از آن هزار حسنه برایش نوشته مى‏شود، و هزار کار بد از او محو مى‏گردد.»

به دلیل اهمیت و اعتبار مضمون این دعاى شریف در اینجا بخشى از آن را نقل مى‏کنیم:

بعد از ذکر خدا و درود و صلوات بر امام غائب چنین آمده است:

«اللهم انى اجدد له فى صبیحة یومى هذا و ماعشت من ایام حیاتى عهدا و عقدا و بیعة له فى عنقى لا احول عنها و لاازول ابدا، اللهم اجعلنى من انصاره و اعوانه و الذابین عنه و المسارعین الیه فى قضاء حوائجه و الممتثلین لاوامره و نواهیه و المحامین عنه و السابقین الى ارادته و المستشهدین بین یدیه‏». (21)

«بار خدایا! من در بامداد این روز و تمام دوران زندگانیم، عهد و عقد و بیعتى را که از آن حضرت بر گردن دارم با او تجدید مى‏کنم ، که هرگز از آن عهد و بیعت‏بر نگردم و بر آن پایدار بمانم. بار خدایا مرا از انصار و یاران آن حضرت و مدافعان از حریم مقدس او، و شتابندگان در پى انجام مقاصدش و امتثال کنندگان دستورات و اوامر و نواهیش ، و حمایت کنندگان از وجود شریفش، و سبقت جویان به سوى خواسته‏اش و شهید شدگان در رکاب و در حضور حضرتش قرار ده‏».

دقت در عبارتهاى بالا مى‏تواند تصویرى روشن از مفهوم عهد و پیمان باامام و حجت زمان به ماارائه دهد، عهد و پیمانى ناگسستنى براى یارى و نصرت امام زمان خود و اطاعت مخلصانه و تا پاى جان از اوامر و نواهى او.

آیا اگر هر شیعه منتظر در آغاز هر روز، با حضور و توجه، چنین عهد و پیمانى را با امام و مقتداى خود تجدید نماید، هرگز تن به رکود، ذلت و خوارى و ظلم و بى‏عدالتى خواهد داد؟

آیا هرگز حاضر خواهد شد که به رضاى مولا و سرور خود بى‏اعتنایى کند و تن به گناه و معصیت دهد؟ مسلما خیر و بدون هیچ تردیدى اگر در جامعه‏اى چنین فرهنگى حاکم شود و همه تنها در پى رضاى امام زمان خود باشند ، آن جامعه هرگز دچار بحران فرهنگى ، از خودبیگانگى، یاس و نومیدى و انحطاط نخواهد شد. این نکته نیز مسلم است که اگر همه شیعیان با همدلى و همراهى دست‏بیعت و یارى به سوى مولا و سرور خود دراز کنند و بر نصرت او متفق شوند دیرى نخواهد پایید که فرج مولایشان را درک خواهند کرد و براى همیشه از ظلمها و ذلتها رهایى‏خواهند یافت. چنانکه در توقیع شریفى که بیش ازاین نیز به بخشى از آن اشاره شد آمده است:

«لو ان اشیاعنا، و فقهم الله لطاعته، على اجتماع من‏القلوب فى‏الوفاء بالعهد علیهم لما تاخر عنهم‏الیمن بلقائنا و لتعجلت لهم‏السعادة بمشاهدتنا على حق المعرفة و صدقها منهم بنا». (22)

«اگر شیعیان ماکه خداوند آنان را در اطاعتش یارى دهد، در وفاى پیمانى که از ایشان گرفته شده یکدل و مصمم باشند، نعمت لقاى ما از آنان به تاخیر نمى‏افتد و سعادت دیدار ما براى آنها با معرفت کامل و راستین نسبت‏به ما تعجیل مى‏گردد».

3- کسب آمادگى براى ظهور حجت‏حق

یکى دیگر از وظایفى ، که به تصریح روایات ، در دوران غیبت‏بر عهده شیعیان و منتظران فرج قائم آل محمد(ص) مى‏باشد کسب آمادگیهاى نظامى و مهیا کردن تسلیحات مناسب هر عصر براى یارى و نصرت امام غائب مى‏باشد، چنانکه در روایتى که نعمانى به سند خود از امام صادق(ع) ، نقل کرده آمده است:

«لیعدن احدکم لخروج القائم(ع) و لو سهما فان‏الله تعالى اذا علم ذلک من نیته رجوت لان ینسى فى عمره حتى یدرکه [فیکون من اعوانه و انصاره]» (23)

«هر یک از شما باید که براى خروج حضرت قائم(ع) [سلاحى] مهیا کند. هر یک هر چند که یک تیر باشد، که خداى تعالى هر گاه بداند که کسى چنین نیتى دارد امیدوار

پى ‏نوشتها:

1- صحیفه نور (مجموعه رهنمودهاى امام خمینى ، قدس سره...) ، تهران ، سازمان مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى ، 1369 ، ج 20 ، ص 198 -199.

2- همان ماخذ ، ج‏7 ، ص 255.

3- النعمانى ، محمد بن ابراهیم ، الغیبة ، تهران ، مکتبة الصدوق ، بى‏تا ، ص 200 ، ح‏16

4- الکلینى ، محمد بن یعقوب ، الکافى ، تهران ، دارالکتب الاسلامیة ، 1365، ج 2 ، ص 22 ، ح‏13 .

5 - الصدوق (ابن بابویه) ، ابوجعفر محمد بن على بن الحسین ، کمال‏الدین و تمام النعمة ، تهران ، دارالکتب الاسلامیة ، 1395 ق ، ج 2 ، ص‏377 ، ح 1.

6- همان ماخذ ، ج 2، ص 645 ، ح‏6.

7- همان ماخذ ، ج 2 ، ص‏357 ، ح 54.

8 - المجلسى، المولى محمد باقر ، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء،1403 ق ، ج 52،ص‏123،ح‏7.

9- همان ماخذ ، ص‏126 ، ح 18 .

10 - ر. ک: الموسوى الاصفهانى ، میرزامحمدتقى ، مکیال المکارم فى‏فوائد الدعاء للقائم ، قم ، مدرسه‏الامام المهدى ، بى‏تا،3 ، ص 104 به بعد.

11- المجلس ، المولى محمد باقر ، پیشین ، ج 8 ، ص 368 و ج 32 ، ص 321 و333; همچنین ر . ک: القندوزى حافظ سلیمان بن ابراهیم ، ینابیع‏المودة ، تهران ، اسوه‏1416 ق ، ج‏3 ، ص 372 .

12- الکلینى،محمدبن‏یعقوب، پیشین ، ج 1، ص 371 ، ح 5 .

13- الصدوق ، ابو جعفر محمد بن على بن الحسین ، پیشین ، ج 2، ص 512 .

14- الموسوى‏الاصفهانى،میرزامحمد تقى،پیشین ، ج 2 ، ص‏107 .

15- الکلینى ، محمد بن یعقوب ، پیشین ، ج 1، ص 194 ، ح 1 .

16- النعمانى ، محمد بن ابراهیم ، پیشین ، ص 200 ، ح‏16 .

17- سوره ال عمران ، آیه 200 .

18- النعمانى ، محمد بن ابراهیم ، پیشین ، ص‏199 ، همچنین ر.ک: البحرانى السیدهاشم الحسینى، البرهان فى تفسیر القرآن، تهران ،قم ، دارالکتب العلمیه ، بى‏تا، ج 1، ص 334 ، ح 4 .

19- البحرانى ، السید هاشم الحسینى ، پیشین ، ج 1 ، ص 334 ، ح 2.

20- ر . ک: ماخذ پیشین .

21- المجلسى، مولى محمدباقر ، پیشین ، ج 102 ، ص 111 .

22- همان ماخذ.

23- النعمانى، محمد بن ابراهیم، پیشین، ص 320 ، ح 10 .

24- الکلینى، محمدبن‏یعقوب، پیشین ، ج‏6 ، ص 535 ، ح 1.

25- البرهان ، علاءالدین على‏المتقى، کنز العمال فى سنن الاقوال و الافعال ، بیروت،مؤسسة‏الرسالة،1413 ق، ج 4، ص 284 ، ح‏10509

26- المجلسى ، المولى محمدباقر، مراة‏العقول فى شرح اخبار آل الرسول، تهران ، دارالکتب‏الاسلامیة، 1404 ق ، ج‏26 ، ص 582 .

27- النجفى ، الشیخ محمد حسن ، پیشین ، ج 21 ، ص‏43.

منتظران‌ برترین‌ مردم‌ همة‌ روزگاران‌

در فضیلت‌ انتظار و منتظران‌ بسیار خوانده‌ و شنیده‌اید، اما آیا هیچ‌ فکر کرده‌اید که‌ چرا در فرهنگ‌ شیعه‌ چنین‌ فضایلی‌ را برای‌ منتظران‌؛ یعنی‌ کسانی‌ که‌ در زمان‌ غیبت‌ با باور به‌ وجود امام‌ دوازدهم‌، ظهور او را انتظار می‌کشند، برشمرده‌اند؟



روایت‌ زیر که‌ از امام‌ چهارم‌ شیعیان‌، حضرت‌ سجاد(ع‌) نقل‌ شده‌ به‌ این‌ پرسش‌ پاسخ‌ می‌دهد:
... ثفمّ تَمتَدّف الغَیبَةف بفوَلفیّف اللهف ـ عَزَّوَجَلَّ ـ الثّانفیَ عَشَرَ مفن‌ أوصیاءف رَسفولف اللهف ـ صلَّی‌اللهف عَلَیهف وَ آلفهف ـ والائمةف بَعدفهف. یا ابا خالد! إنّ اَهلَ زَمانف غَیبَتفهف، القائلینَ بإمامَتفهف والمفنتَظفرینَ لفظفهفورفهف أفضَلف مفن‌ أهلف کلّف زَمانف؛ ءلانَّاللهَ ـ تَبارَکَ و تَعالی‌ ـ أعطاهفم‌ مفنَ العفقفولف وَالافهامف وَالمَعرففَةف ما صارَت‌ بفهف الغَیبَةف عفندَهفم‌ بفمَنزَلَةف المفشاهَدَةف؛ وَجَعَلَهفم‌ ففی‌ ذلفکَ الزَّمانف بفمَنزَلَةف الفمجاهفدینَ بَینَ یَدَی‌ رَسفولفاللهف ـ صَلَّی‌اللهف عَلَیهف وَ آلفهف ـ بفالسَّیفف. أفولئکَ الفمخلَصفونَ حَقّاً وَ شفیعَتفنا صفدقاً والدّفعاةف إلی‌ دفینفاللهف ـ عَزَّوَجَلّ ـ سفرّاً وَ جَهراً. و قالَ علیّف بن‌ الحفسَینف ـ عَلَیهفماالسَّلامف ـ : إنتفظارف الفَرَجف مفن‌ أعظَمف الفَرَجف . 1
... غیبت‌ دوازدهمین‌ ولی‌ خداوند ـ صاحب‌ عزت‌ و جلال‌ ـ از سلسله‌ جانشینان‌ رسول‌ خدا ـ که‌ درود خدا بر او و خاندانش‌ باد ـ و امامان‌ بعد از او، به‌ درازا می‌کشد. ای‌ اباخالد! آن‌ گروه‌ از مردم‌ که‌ در زمان‌ غیبت‌ او امامتش‌ را پذیرفته‌ و منتظر ظهور اویند برترین‌ مردم‌ همة‌ زمان‌ها هستند؛ زیرا خداوند ـ که‌ گرامی‌ و بلند مرتبه‌ است‌ ـ چنان‌ خفرَد، درک‌ و شناختی‌ به‌ آنها ارزانی‌ داشته‌ که‌ غیبت‌ ] و عدم‌ حضور امام‌ [ برای‌ آنها همانند مشاهده‌ ] و حضور امام‌ [ است‌. خداوند مردم‌ این‌ زمان‌ را به‌ مانند کسانی‌ قرار داده‌ که‌ با شمشیر در پیشگاه‌ رسول‌ خدا ـ که‌ درود خدا بر او و خاندانش‌ باد ـ جهاد می‌کنند. آنها مخلصان‌ واقعی‌، شیعیان‌ راستین‌ ما و دعوت‌کنندگان‌ به‌ سوی‌ دین‌ خدا در پنهان‌ و آشکار هستند. آنگاه‌ ] امام‌ [ علی‌بن‌الحسین‌ ـ که‌ بر او درود باد ـ فرمود: انتظار فرج‌ (گشایش‌) از بزرگترین‌ گشایش‌هاست‌.
آری‌، همه‌ فضیلت‌ انتظار به‌ این‌ است‌ که‌ منتظر حجابی‌ میان‌ خود و امامش‌ احساس‌ نکند و او را همواره‌ حاضر و ناظر ببیند. و قطعاً کسی‌ که‌ اینگونه‌ بود تلاش‌ می‌کند در هر کجا و به‌ هر کاری‌ که‌ مشغول‌ است‌ به‌ گونه‌ای‌ عمل‌ کند که‌ خشنودی‌ امامش‌ را به‌ خود جلب‌ و ناخشنودی‌ او را از خود دور سازد.





پی‌نوشت‌ :
1 . الصدوق‌، ابوجعفر، محمدبن‌ علی‌بن‌الحسین‌ بن‌ بابویه‌ (شیخ‌ صدوق‌)، کمال‌الدین‌ و تمام‌النعمة‌، ج‌1، ص‌320؛ المجلسی‌، محمدباقر، بحارالانوار، ج‌52، ص‌122، ح‌4.

پاداش بزرگ انتظار

براساس تعالیم اسلامى یکى از وظایف مهم هر مسلمان انتظار ظهور حضرت قائم(ع) است؛ انتظار تحقق وعده الهى بر حاکمیت صالحان و تشکیل دولت اهل بیت رسول خدا(ص). اما آیا هیچ مى دانید که پاداش این انتظار چیست و چه ثمرى براى منتظران دارد؟
امام صادق(ع) در روایت زیر به این پرسش پاسخ مى دهند:
أَلا افخبفرفکفم بفما لا یَقبَلف اللَّهف عَزَّوَجَلَّ مفنَ العفبادف عَمَلاً إفلاّ بفهف؟ فَقفلتف: بَلى. فَقالَ: شَهادَةف أَن لا إفلهَ إفلاَّ اللَّهف، وَ أَنَّ مفحمَّدَاً عَبدفهف [وَ رَسفولفهف] وَ الإفقرارف بفما أَمَرَاللَّهف، وَ الوفلایَةف لَنا، وَ البَراءَةف مفن أَعدائفنا - یَعنی الأَئفمَّةَ خاصَّةً - وَ التَّسلیمف لَهفم، وَ الوَرَعف وَ الاجتفهادف وَ الطّفمَأنینَةف، وَ الانتفظارف لفلقائفمف - عَلَیهف السَّلامف - ثفمَّ قالَ: إفنَّ لَنا دَولَةً یَجفیى ءف اللَّهف بفها إفذا شاءَ. ثفمَّ قالَ: مَن سَرَّهف أَن یَکفونَ مفن أَصحابف القائفمف فَلیَنتَظفر وَلیَعمَل بفالوَرَعف وَ مَحاسفنف الأخلاقف، وَ هفوَ مفنتَظفرٌ، فَإفن ماتَ وَ قامَ القائفمف بَعدَهف کانَ لَهف مفنَ الأَجرف مفثلف أَجرف مَن أَدرَکَهف، فَجفدّفوا وَانتَظفرفوا، هَنفیئاً لَکفم أَیَّتفهَا العفصابَةف المَرحفومَةف.1
آیا شما را خبر ندهم به آنچه خداى، صاحب عزّت و جلال، هیچ عملى را جز به آن از بندگان نمى پذیرد؟ گفتم: چرا. فرمود: گواهى دادن به اینکه هیچ شایسته پرستشى جز خداوند نیست و اینکه محمد(ص) بنده و فرستاده او است، و اقرار کردن به آنچه خداوند به آن امر فرموده، و ولایت ما، و بیزارى از دشمنانمان - یعنى خصوص امامان - و تسلیم شدن به آنان، و پرهیزکارى و تلاش و مجاهدت و اطمینان و انتظار قائم(ع). سپس [امام] فرمود: براى ما دولتى است که هر زمان خداوند بخواهد، آن را محقق مى سازد. و آنگاه [امام] فرمود: هر کس دوست مى دارد از یاران حضرت قائم، باشد باید که منتظر باشد و در این حال به پرهیزکارى و اخلاق نیکو رفتار نماید، در حالى که منتظر است، پس چنانچه بمیرد و پس از مردنش قائم، به پا خیزد، پاداش او همچون پاداش کسى خواهد بود که آن حضرت را درک کرده است، پس کوشش کنید و در انتظار بمانید، گوارا باد بر شما [این پاداش] اى گروه مشمول رحمت خداوند!
آرى، براى منتظران و صابران در زمان غیبت همین پاداش بس که نام آنها در زمره یاران امام عصر(ع)، و از جمله کسانى ثبت شود که آن حضرت را به هنگام ظهور همراهى مى کنند.


پى نوشت :
1. النعمانى، محمدبن ابراهیم بن جعفر، کتاب الغیبة، ص200، ج16؛ المجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، ج52، ص140، ح50.