بایدها و نبایدهای گفت و گو از فرهنگ مهدوی

بایدها و نبایدهای گفت و گو از فرهنگ مهدوی
 
اشاره
آشنایی با اهل‏بیت و مخصوصا امام عصر علیهم‏السلام حتی در کمترین سطح و پایه هم شور و شوق خاصی را در انسان به وجود می‏آورد تا آنجا که خرد می‏خواهد در هر مجلس و محفلی سخن از او به میان آورد و همگان را با سیره و سنت این خانواده آشنا کند .
این شور و شوق یکی از ویژگیهای انس با حضرت مهدی است و جز این هم نمی‏توان انتظار داشت چه، وقتی مهر و عشق کسی بر دل نشست نمی‏شود از او سخن نگفت و وقتی از او گفت‏وگو کردی می‏شوی یک مبلغ موعودی .
در این مقاله تلاش شده که ضمن بررسی مهم‏ترین بایسته‏های تبلیغی در حوزه مباحث مهدوی راهکارهایی نیز برای تعمیق و گسترش هر چه بیشتر این فعالیتها ارائه گردد:
 


1 . بایسته‏های عملی

در فرهنگ اسلامی کسی که نقش دعوت کننده (داعی) مردم را به عهده می‏گیرد، رسالت و مسئولیت‏ سنگینی دارد و لازم است ‏خود بیش از هر کس دیگر به آنچه مردم را به آن فرا می‏خواند پای‏بند باشد; زیرا سخن آنگاه بر دل می‏نشیند که از دل برآمده باشد و تنها سخنی از دل برمی‏آید که از مرحله ادای زبانی فراتر رفته و به عمق جان راه یافته باشد . روشن است که انسان تا چیزی را با همه وجود نپذیرد و در عمل بدان پای‏بند نباشد به عمق جانش راه نمی‏یابد .
با توجه به آنچه گفته شد کسی که می‏خواهد جامعه پیرامون خود را به سوی امام زمان (علیه السلام) فراخواند و آنها را دعوت به توجه و انس و التفات بیشتر نسبت‏به آن حضرت کند، قطعا باید خود بیش و پیش از دیگران با امام زمان (علیه السلام) رابطه معنوی برقرار کند و در زندگی فردی و اجتماعی خود یاد و نام آن حضرت را همواره درنظر داشته باشد .
افزون بر این، انس و ارتباط معنوی با امام عصر (علیه السلام) از جهت دیگری نیز برای مروجان و مبلغان فرهنگ مهدوی ضروری است و آن به دست آوردن پشتوانه لازم در فعالیت تبلیغی و ترویجی است . توضیح آنکه: به دلیل شرایط فرهنگی خاص حاکم بر برخی از محیطها فعالیت تبلیغی و ترویجی چندان ساده نیست و قطعا مسائل و مشکلاتی را به همراه خواهد داشت; از این رو اگر مروج و مبلغ این فرهنگ از ظرفیت و تحمل بالایی برخوردار نباشد چه بسا که پس از مدتی دچار یاس و دلسردی شود . در این شرایط تنها چیزی که می‏تواند ظرفیت و تحمل لازم را به فعالان در این حوزه ببخشد و پشتوانه لازم را برای آنها فراهم کند ارتباط معنوی با امام عصر (علیه السلام) است . در صورت وجود این ارتباط معنوی، ظرفیت و تحمل محدود ما در پیوند با ظرفیت و تحمل نامحدود آن امام وسعت و گسترش می‏یابد و به ما توان تحمل سختیها و مشکلات این راه را عطا می‏کند .
در اینجا ممکن است پرسیده شود: چگونه می‏توان با امام مهدی (علیه السلام) رابطه معنوی برقرار کرد؟ در پاسخ باید گفت: این کار بسیار ساده است . البته به شرط آن‏که از همان ابتدا به دنبال دست‏یافتن به جایگاههای بسیار بالایی چون تشرف خدمت آن حضرت نباشید، بلکه قدم به قدم و به تدریج این رابطه معنوی را گسترش داده و تعمیق بخشید .
نخستین قدمها برای ایجاد ارتباط معنوی با امام عصر (علیه السلام) می‏تواند با انجام یک یا چند مورد از کارهای زیر آغاز شود: خواندن دعای عهد در هر صبحگاه; عرض سلام خدمت آن حضرت در آغاز و پایان هر روز; خواندن زیارت آل‏یاسین یا دعای ندبه در هر روز جمعه; دعا برای سلامتی آن حضرت در مواقعی چون قنوت نماز و تعقیب نمازهای روزانه; خواندن نماز امام زمان; توسل به آن حضرت در مواقع سختی و مشکلات و ...
همانطور که گفته شد لازم نیست همه این کارها را به یکباره و همزمان آغاز کنید، یکی دو مورد از کارهای یاد شده را انتخاب و سعی کنید به طور مرتب و مستمر آن را انجام دهید و به تدریج کارهای دیگر را نیز به برنامه خود اضافه کنید .
گفتنی است که شما می‏توانید با بهره‏برداری از کتاب راز و نیاز منتظران، که از سوی انتشارات موعود منتشر شده، بیش از پیش با دعاها، زیارتها، نمازها و صلوات و توسلات مرتبط با امام عصر (علیه السلام) آشنا شوید .
این نخستین قدم در راه ایجاد ارتباط معنوی با امام عصر (علیه السلام) است و قطعا با مواظبت‏بر انجام کارهایی که از آنها یاد شد، رفته رفته روح انتظار در شما زنده‏تر شده، پیوند معنوی شما با امام مهدی (علیه السلام) مستحکم‏تر می‏شود و با آن حضرت انس و الفتی بیشتر پیدا می‏کنید . اما پس از این مرحله باید تلاش نمایید که حضور امام عصر (علیه السلام) را بیش از پیش در زندگی فردی و اجتماعی خود احساس کنید . احساس حضور امام به این است که شما آن حضرت را شاهد و ناظر بر رفتار، گفتار و پندار خود بدانید و هر آنچه را که خشنودی امام زمان (علیه السلام) در آن است انجام دهید و از هر آنچه که موجب ناخشنودی آن امام می‏شود دوری گزینید . این حداقل وظیفه‏ای است که ما در برابر حجت‏خدا داریم و آن حضرت نیز به صراحت انجام این وظیفه را به عهده همه ما گذاشته‏اند:
هر یک از شما باید آنچه را که موجب دوستی ما می‏شود، پیشه خود سازد و از هر آنچه که موجب خشم و ناخشنودی ما می‏گردد، دوری گزیند; زیرا فرمان ما به یکباره و ناگهانی فرا می‏رسد و در آن زمان توبه و بازگشت‏برای کسی سودی ندارد و پشیمانی از گناه کسی را از کیفر ما نجات نمی‏بخشد . (1)
قطعا اگر این وظیفه را به درستی و به‏طور کامل انجام دهیم می‏توانیم امیدوار باشیم که، براساس وعده امام صادق (علیه السلام)، خداوند ما را به عنوان یکی از یاوران امام مهدی (علیه السلام) بپذیرد:
هر کس دوست می‏دارد از یاران (حضرت) قائم باشد، باید منتظر باشد و پرهیزکاری و اخلاق نیکو پیشه کند، در حالی که منتظر است، پس چنانچه بمیرد و پس از مردنش قائم - که بر او درود باد - به‏پا خیزد، پاداش او همچون پاداش کسی خواهد بود که آن حضرت را درک کرده است . پس کوشش کنید و در انتظار بمانید . گوار باد بر شما (این اجر) ای گروه مشمول رحمت‏خداوند! (2)
2 . بایسته‏های نظری

براساس روایات قطعی و تردیدناپذیری که از طریق شیعه و اهل سنت نقل شده، بر هر مسلمانی واجب است که امام زمان خود را بشناسد . این موضوع از چنان اهمیتی برخوردار است که فرموده‏اند:
کسی که بمیرد و امام زمان خود را نشناسد مانند کسی است که در عصر جاهلیت; (عصر گمراهی)، از دنیا رفته است . (3)
با توجه به این موضوع هر یک از ما وظیفه داریم که در حد توان، امام و حجت عصر خود; یعنی امام مهدی (علیه السلام) - که دوازدهمین امام از سلسله امامان شیعه و فرزند امام حسن عسکری (علیه السلام) است - بشناسیم . قطعا به همان میزان که ما امام زمان (علیه السلام) را بشناسیم به همان میزان هم از تیرگی، تباهی و گمراهی عصر جاهلی دور و به روشنایی، سعادت و رستگاری نزدیک می‏شویم .
حال این پرسش مطرح می‏شود که امام مهدی (علیه السلام) را به چه روش و از طریق چه منابعی می‏توان شناخت .
دو دیدگاه در شناخت امام زمان (علیه السلام)

شخصیت و ابعاد وجودی امام مهدی (علیه السلام) را از دیدگاههای مختلف می‏توان مورد مطالعه و بررسی قرار داد که مهم‏ترین آنها ®دیدگاه اعتقادی (کلامی) - تاریخی‏¯ و ®دیدگاه فرهنگی - اجتماعی‏¯ است . پیش از آن‏که به بررسی هر یک از دیدگاهها بپردازیم، لازم است‏یادآوری کنیم که این دو دیدگاه، مکمل یکدیگرند و بدون شک نمی‏توان بدون شناخت درست اعتقادی - تاریخی از امام مهدی (علیه السلام) به شناخت فرهنگی - اجتماعی از آن حضرت دست‏یافت .
1 . دیدگاه اعتقادی - تاریخی
در این دیدگاه به طور عمده دو بعد از ابعاد شخصیت و زندگانی امام مهدی (علیه السلام) مورد توجه قرار می‏گیرد: نخست این که آن حضرت، حجت‏خدا، تداوم بخش سلسله حجتهای الهی و دوازدهمین امام معصوم از تبار امامان معصوم شیعه (علیهم السلام) است که در حال حاضر در غیبت‏به سر می‏برند ; دوم این‏که ایشان شخصیتی است تاریخی که در مقطع زمانی معینی از پدر و مادر مشخصی به دنیا آمده، حوادث متعددی را پشت‏سر گذاشته، با انسانهای مختلفی درارتباط بوده و منشا رویدادها و تحولات مختلفی در عصر غیبت صغری بوده‏اند .
براین اساس در بیشتر کتابهایی که با دیدگاه اعتقادی - تاریخی به بررسی شخصیت و ابعاد وجودی امام مهدی (علیه السلام) پرداخته‏اند با سرفصلهای مشابهی روبرو می‏شویم که برخی از مهم‏ترین آنها به قرار زیر است:
1 . لزوم وجود حجت الهی در هر عصر
2 . اثبات ولادت
3 . دلایل امامت
4 . ویژگیهای شخصی
5 . فلسفه غیبت
6 . نواب خاص
7 . راز طول عمر
8 . معجزات
9 . توقیعات (پیامها)
10 . نشانه‏های ظهور آن حضرت و ...
قطعا پرداختن به همه کتابهایی که از قرنها پیش تاکنون با دیدگاه یادشده به رشته تحریر درآمده‏اند، در گنجایش این مقاله نیست، پس به ناچار به ذکر عناوین و نویسندگان برخی از مهم‏ترین این کتابها - که در واقع مصادر اصلی فرهنگ مهدوی شیعی به شمار می‏آیند - به ترتیب تاریخ اشاره می‏کنیم .
شایان ذکر است که برخی از این کتابها در زمره مجموعه کتابهای حدیثی یا تاریخی شیعه‏اند که بخشی را به بررسی ابعاد اعتقادی و تاریخی فرهنگ مهدوی اختصاص داده‏اند:
1 . الکافی، ابی‏جعفر محمد بن یعقوب کلینی (درگذشته به سال 328 یا 329 ق) ;
همانطور که می‏دانید کتاب الکافی جزء کتابهای چهارگانه (کتب اربعه) روایی شیعه است که در 8 جلد (عربی) به چاپ رسیده است .
این مجموعه 8 جلدی شامل سه بخش کلی اصول (جلد 1 و 2)، فروع (جلد 3 - 7) و روضه (جلد 8) می‏باشد که ®اصول کافی‏¯ دربردارنده روایات اعتقادی، ®فروع کافی‏¯ در بردارنده روایات فقهی و عبادی و ®روضه کافی‏¯ شامل، روایات اخلاقی است .
شایان ذکر است که جلد اول و دوم کتاب الکافی که مباحث اعتقادی را دربردارد، با عنوان اصول کافی در چهارجلد ترجمه شده و در دسترس همه علاقه‏مندان به معارف شیعی قرار گرفته است . (4)
بخش عمده‏ای از جلد اول (متن عربی) این کتاب (صص 554 - 168) با عنوان ®کتاب الحجه‏¯ به بیان دلایل وجود حجت‏خدا در عالم هستی، ویژگیهای امامان معصوم (علیهم السلام)، دلایل امامت هر یک از امامان شیعه و تاریخ زندگانی آنها اختصاص یافته است .
عزیزانی که علاقه‏مندند مباحث‏یادشده را از متن ترجمه شده جست‏وجو کنند می‏توانند به جلد اول این کتاب (صص 395 - 236) و جلد دوم آن مراجعه کنند .
2 . کمال الدین و تمام النعمة، ابی جعفرمحمد بن علی بن الحسین معروف به ®ابن بابویه‏¯ و ®شیخ صدوق‏¯ (در گذشته به سال 381 ق):
چنانکه مرحوم شیخ صدوق در مقدمه این کتاب آورده است، امام مهدی (علیه السلام) در رؤیایی صادقه دستور تالیف کتاب یادشده را به ایشان داده‏اند .
کتاب کمال الدین و تمام النعمة که یکی از مصادر منحصر به فرد موضوع مهدویت‏به شمار می‏آید، مشتمل بر یک مقدمه و 58 باب است . در مقدمه به پاسخ برخی شبهات در مورد امام مهدی (علیه السلام) پرداخته شده و در ابواب کتاب موضوعات متنوعی مورد بررسی قرار گرفته است . برخی از موضوعاتی که در این ابواب بررسی شده به شرح زیر است: احوال کسانی که عمرهای طولانی داشته‏اند; دلایل نیاز مردم به امام; روایاتی که از پیامبر (ص) و امامان معصوم (علیهم السلام) در مورد غیبت امام دوازدهم وارد شده است; میلاد امام مهدی (علیه السلام) ; کسانی که آن حضرت را دیده‏اند; توقیعاتی که از امام مهدی (علیه السلام) رسیده است و ...
این کتاب نیز ترجمه شده و برای همگان قابل استفاده است . (5)
3 . کتاب الغیبة، ابن ابی زینب، محمد بن ابراهیم بن جعفر، معروف به نعمانی (از علمای قرن چهارم هجری قمری) ;
این کتاب یاد شده مشتمل بر یک مقدمه و 26 باب است . نویسنده در مقدمه نسبتا طولانی این کتاب، به بیان دلایل و انگیزه تالیف کتاب پرداخته ودر ابواب مختلف آن موضوعاتی چون ضرورت شناخت امام (علیه السلام) ; غیبت امام زمان (علیه السلام) ; ویژگیها و خصائل حضرت صاحب (علیه السلام) ; علائم پیش از ظهور; وضع شیعه هنگام قیام قائم (علیه السلام) و ... را بررسی کرده است .
کتاب الغیبة نیز ترجمه شده و به همراه متن عربی در اختیار اهل پژوهش قرار گرفته است . (6)
4 . الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محمدبن محمدبن نعمان معروف به ®شیخ مفید¯ (درگذشته به سال 413 ق) .
این کتاب مجموعه کاملی از تاریخ زندگانی و شرح احوال و اوصاف امامان شیعه است که در یک مقدمه و 40 باب سامان یافته است . باب 35 تا 40 این کتاب به امام مهدی (علیه السلام) اختصاص یافته و در آنها موضوعاتی چون تاریخ ولادت; ادله امامت; معجزات و نشانه‏های ظهور آن امام بررسی شده است .
متن اصلی این کتاب نیز چون چند کتابی که پیش از این از آنها یاد شد، به همراه ترجمه فارسی به چاپ رسیده است . (7)
شایان ذکر است که شیخ مفید (رحمه ا...) رساله‏های مستقلی نیز در باب غیبت امام عصر (علیه السلام) و پاسخ به سؤالات و شبهات مطرح در این زمینه دارند که از آن جمله است:
الرسالة فی‏الغیبة (8) (چهار رساله مستقل) و الفصول العشرة فی‏الغیبة (9) .
5 . کتاب الغیبة، ابی‏جعفر محمدبن الحسن الطوسی، معروف به ®شیخ طوسی‏¯ (درگذشته به سال 460 ق).
این کتاب که در مجموعه معارف مهدوی شیعه جایگاه خاص و قابل توجهی دارد، از دیرباز مورد توجه علما و اندیشمندان بوده و بسیاری از کسانی که در سده‏های اخیر به تالیف کتاب در این زمینه پرداخته‏اند، از آن بهره‏برداری کرده‏اند .
چنانکه شیخ طوسی (ره) در مقدمه کتاب آورده است، ایشان این کتاب را برای بررسی مباحث مختلف مرتبط با غیبت‏حضرت صاحب‏الزمان (علیه السلام)، دلیل آغاز غیبت و علت استمرار آن و همچنین پاسخ به شبهات و سؤالاتی که در این زمینه‏ها از سوی مخالفان مطرح می‏شده، به رشته تحریر درآورده‏اند .
این کتاب نیز چون برخی دیگر از کتابهایی که از آنها یاد شد، ابتدا به مسئله امامت امام عصر (علیه السلام) در زمان غیبت و دلایل موجود در این زمینه و همچنین اثبات تولد آن حضرت پرداخته و با ذکر برخی از توقیعاتی که از سوی آن حضرت صادر شده، معرفی برخی از کسانی که در دوران غیبت صغری توفیق وکالت و نمایندگی از سوی امام مهدی (علیه السلام) را داشته‏اند و همچنین بیان برخی نشانه‏های ظهور مباحث‏خود را به پایان برده است .
کتاب یاد شده نیز ترجمه شده و برای کسانی که توانایی استفاده از متن عربی را ندارند قابل استفاده است . (10)
6 . اعلام الوری باعلام الهدی (11) ، ابی علی‏الفضل‏بن الحسن الطبرسی معروف به ®امین‏الاسلام طبرسی‏¯ (548 - 468 ق). . این کتاب که در دو جلد به چاپ رسیده دربردارنده تاریخ زندگانی، دلایل و معجزات و فضائل و مناقب پیامبر گرامی اسلام (ص) و اهل‏بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) است . در بخش پایانی کتاب یادشده مباحث مختلف مرتبط با امام دوازدهم شیعیان در ضمن پنج ‏باب به شرح زیر بررسی شده است:
باب اول: نام، کنیه، لقب، محل تولد، نام مادر امام دوازدهم و کسانی که آن حضرت را دیده‏اند; باب دوم: روایاتی که در زمینه امامت امام دوازدهم از پدران آن حضرت(علیه السلام) رسیده است; باب سوم: چگونگی استدلال به روایات برای اثبات امامت آن حضرت، دلایل و نشانه‏هایی که در دوران غیبت صغری از آن حضرت آشکار شده و دلالت‏بر امامت ایشان می‏کنند، برخی از توقیعات (نامه‏ها و پیامهایی) که از آن حضرت رسیده است، کسانی که آن حضرت را دیده‏اند و یا وکیل ایشان بوده‏اند; باب چهارم: نشانه‏های سال و روز قیام قائم (علیه السلام)، سیره آن حضرت در زمان ظهور و خصال ظاهری آن حضرت; باب پنجم: پاسخ به شبهات و پرسشهایی که مخالفان مطرح می‏کنند .
7 . بحارالانوار الجامعة‏لدرر اخبارالائمة الاطهار(علیهم السلام)، محمدباقر مجلسی معروف به ®علامه مجلسی‏¯ (1111 - 1037 ق). .
این مجموعه: 110 جلدی، یکی از بزرگ‏ترین مجموعه‏های روایی شیعه به شمار می‏آید و دربردارنده روایات بسیاری در زمینه‏های مختلف اعتقادی، اخلاقی، فقهی، تاریخی و ... است . سه جلد از این کتاب; یعنی جلدهای 51 تا 53 با عنوان ®تاریخ‏الحجة‏¯ به بررسی ابعاد مختلف زندگی امام عصر (علیه السلام)، از تولد تا غیبت و از غیبت تا ظهور اختصاص یافته و در آن بخش عمده‏ای از روایاتی که در هر یک از این زمینه‏ها از پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (علیهم السلام) نقل شده، جمع‏آوری گردیده است .
مجلدات یاد شده که دربردارنده مطالب جلد 13 از چاپهای قدیمی بحارالانوار است‏به دفعات ترجمه شده و برای همه علاقه‏مندان قابل استفاده است . (12)

پی‏نوشتها:

1 . محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج‏53، ص‏176، ح‏7 .
2 . محمدبن ابراهیم نعمانی، کتاب الغیبة، ص‏200، ح‏16 .
3 . محمدباقر مجلسی، همان، ج‏8، ص‏368 .
4 . مترجم این کتاب سیدجواد مصطفوی و ناشر آن دفتر نشر فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام) است .
5 . متن کامل کتاب کمال‏الدین و تمام‏النعمة توسط منصور پهلوان ترجمه و در سال 1380 از سوی سازمان چاپ و نشر دارالحدیث و در سال 1382 از سوی انتشارات مسجد مقدس جمکران در دو جلد به همراه متن عربی منتشر شده است .
6 . این کتاب توسط محمدجواد غفاری ترجمه و در سال 1376 از سوی نشر صدوق به همراه متن عربی منتشر شده است .
7 . این کتاب توسط سیدهاشم رسولی محلاتی و ترجمه از سوی انتشارات علمیه اسلامیه منتشر شده است .
8 . ر . ک: مصنفات الشیخ المفید، ج 7 .
9 . ر . ک: همان، ج 3 .
10 . این کتاب توسط شیخ محمد رازی ترجمه و با نام تحفه قدسی در علائم ظهور مهدی موعود (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در سال 1350 از سوی انتشارات کتابفروشی اسلامیه منتشر شده است .
11 . ترجمه نام این کتاب این است: ®شناساندن پیشوایان هدایت‏به مردمان‏¯
12 . جلد 13 بحارالانوار به دفعات ترجمه و منتشر شده است، که معروف‏ترین آنها ترجمه آقای علی دوانی است که با نام مهدی موعود از سوی انتشارات دارالکتب الاسلامیه منتشر شده است .اخیرا هم این کتاب با ترجمه حسن بن محمد ولی ارومیه‏ای از سوی انتشارات مسجد مقدس جمکران منتشر شده است .
 


ابراهیم شفیعی سروستانی