درانتظارمنجی
درانتظارباران نیست آنکه بذری نکاشتهدرانتظارمنجی
درانتظارباران نیست آنکه بذری نکاشتهحکومت جهانی حضرت مهدی(ع)
خدامراد سلیمیان
بحث دربارة
«جهانی شدن»، در فرهنگ متداول روز در ذات خود، بحث کم و بیش مبهمی
است. علت ابهام آن این است که مفهوم یکسان و یکدستی از آن
ارائه نشده است.
واژة «جهانی شدن» از یک جهت مفهومی کاملاً
جدید و از لحاظی یک مقولة قدیمی به شمار می‌رود. ظهور این پدیده،
باعث بروز تحرک شگفت‌انگیز اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و ارزشی شده و
تفاسیر جدیدی از سیاست، اقتصاد، فرهنگ، اقتدار، امنیت و... به دست
می‌دهد.
جهانی شدن در شکل امروزی آن، از
زمان فروپاشی کمونیسم و نظام دو قطبی و بالاخره پایان جنگ سرد
بیشتر مطرح شده است. مفهوم جهانی‌شدن و مفاهیم نزدیک به آن
نظریاتی هستند که از سوی اکثر پژوهشگران مسائل سیاسی و امور
بین‌الملل برای توصیف وضعیت حاکم بر نظام بین‌الملل به کار
می‌روند. جهانی شدن به معنای فرایندی اجتماعی است که از مدتها پیش
آغاز شده و رو به گسترش دارد و در آن قید و بندهای جغرافیایی که بر
روابط اجتماعی و فرهنگی سایه افکنده است از بین می‌رود. واژة
«جهانی شدن» حرکت به سوی یک جامعة جهانی واحد را نوید می‌دهد.
پرسشی
که در اینجا پیش می‌آید این است که: «دیدگاه شیعه دربارة جهانی
شدن و حاکمان حکومت جهانی چیست و حکومت جهانی حضرت مهدی(ع)
چگونه حکومتی خواهد بود؟ و اساساً جهانی بودن حکومت حضرت مهدی(ع)
به چه معناست؟».
در این نوشتار به این پدیده و اینکه «مقصود از حکومت جهانی در روایات اسلامی چیست؟» پرداخته‌ایم.
در
یک بررسی جامع و کامل در روایات و سخنان ائمة معصومین(ع) به
جرأت می‌توان گفت که یکی از ویژگیهای انکارناپذیر حکومت امام
مهدی(ع) جهانشمولی آن است. حکومت آن حضرت، شرق و غرب عالم را
فرا می‌گیرد و هیچ آبادی در زمین باقی نخواهد ماند، مگر اینکه
گلبانگ توحید از آن شنیده می‌شود و نسیم جان‌نواز عدل و داد، سراسر
گیتی را سرشار می‌کند.
منّا إثنا عشر مهدّیاً أوّلهم أمیرالمؤمنین علیّ بن ابیطالب(ع) و آخرهم التّاسع من ولدی و هو القائم بالحقّ یحیی الله تعالی به الارض بعد موتها و یظهر به دین الحقّ علی‌الدین کلّه و لوکره المشرکون. 1
دوازده هدایت شده از ماست؛ اولین آنها علی‌بن ابیطالب(ع) و آخر ایشان نهمین فرزند از فرزندان من است و او قائم به حق است که خداوند به وسیله او زمین را بعد از مردنش حیات می‌بخشد و دین حق را بر تمامی ادیان غلبه می‌دهد؛ اگر چه مشرکان را خوش نیاید.
در آن دوران به دست آن امام بزرگ، آرمان والای تشکیل جامعة بزرگ بشری و خانوادة انسانی تحقق می‌پذیرد و آرزوی دیرینه همة پیامبران و امامان(ع) و مصلحان و انسان دوستان برآورده می‌شود.
امام رضا(ع) از پدرانش از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده است که خداوند در شب معراج فرمود:
ولا طهّرنّ الارض بآخرهم من أعدائی ولاملّکنّه مشارق الارض و مغاربها. 2
و به درستی زمین را به وسیله آخرین آنها (ائمه معصومین(ع)) از دشمنانم پاک خواهم ساخت و گسترة زمین را در فرمانروایی او قرار خواهم داد... .
در دوران رهبری امام مهدی(ع) با ایجاد مرکز واحد و مدیریت و حاکمیت یگانة الهی برای همة اجتماعات، نژادها و منطقه‌ها، سبب اصلی جنگ و ظلم از بین می‌رود.
در روایتی از رسول گرامی اسلام(ص) می‌خوانیم:
الائمّة من بعدی إثنا عشر أوّلهم أنت یا علیّ و آخرهم القائم الّذی یفتح الله تعالی ذکره علی یدیه مشارق الارض و مغاربها. 3
پیشوایان پس از من دوازده نفرند؛ اولین آنها تو هستی ای علی، و آخرین آنها قائم است؛ همو که خداوند به دست او مشرقها و مغربها (کنایه از تمامی کره زمین) را فتح خواهد کرد.
اگر چه امید به آمدن مصلح جهانی در افکار و عقاید تمامی اقوام و ملل ریشه دارد و کم و بیش به گونه‌های متفاوت در همه جا مطرح بوده است، اما در تفکر شیعی انتظار فرج و حاکمیت آن موعود به‌طور روشن و شفاف مطرح است؛ به گونه‌ای که آن امام منتظر و آن منجی نهایی را زنده می‌دانند و اعتقاد دارند روزی به فرمان خداوند خواهد آمد و جهان را پر از عدل و داد خواهد کرد.
از این‌رو، مفهوم «غیبت» و «انتظار فرج» نزد شیعه دوازده امامی مفهومی متفاوت با دیگر ادیان و مذاهب و مکتبها دارد.
همان‌گونه که اشاره شد یکی از مفاهیمی که از همان ابتدا در ارتباط با مهدویت و ظهور منجی آخرین پدید آمد و در شمار عقاید دینی بسیاری از شیعیان درآمد مفهوم «حکومت واحد جهانی» است؛ به این معنا که با ظهور امام غایب، اسلام که تنها دین الهی و کامل و دارای شریعت جامع است، مقبول همگان خواهد شد و در آن زمان، ستمگران و جباران از مسند قدرت به زیر کشیده خواهند شد و پس از آن حکومت جهانی اسلام با زعامت و رهبری مستقیم آخرین امام معصوم و عادل برپا خواهد شد و عدالت بر بنیاد دیانت و اخلاق در مقیاسی جهانی اجرا خواهد گشت.
در برخی از آیات قرآن به این حاکمیت اشاره شده است. همة آیات مربوط به جهانی بودن دین اسلام مؤید این معناست. بی‌تردید، زمانی فرا خواهد رسید که تنها دین حاکم بر جهان، اسلام خواهد بود.
جهانی بودن دین اسلام و عدم اختصاص آن به قوم یا منطقة خاصی، از ضروریات این آیین الهی است و حتی کسانی که ایمان به آن ندارند می‌دانند که دعوت اسلام، همگانی بوده، و به منطقه جغرافیایی خاصی محدود نبوده است.
افزون بر این، شواهد تاریخی فراوانی وجود دارد که پیامبر اکرم(ص) به سران کشورها؛ مانند قیصر روم، پادشاه ایران و فرمانروایان مصر و حبشه و شامات و نیز به رؤسای قبایل مختلف عرب و... نامه نوشتند و به سوی آنان پیک ویژه گسیل داشتند و همگان را به پذیرفتن این دین مقدس دعوت کردند و از پیامدهای وخیم کفر و رویگردانی از اسلام، برحذر داشتند. اگر دین اسلام جهانی نبود چنین دعوتی عمومی انجام نمی‌گرفت و سایر اقوام و امتها هم برای عدم پذیرش، عذری می‌داشتند. 4
بنابراین، مبانی و مقدماتی که به حکومت واحد جهانی شیعی منجر می‌شود، از این قرار است:
1. جهانی بودن رسالت اسلام
همة مسلمانان بر این باورند که اسلام، آخرین حلقه از سلسلة طولانی نبوت است و از هر جهت کامل‌ترین و جامع‌ترین دین می‌باشد و تا روز قیامت نیز بشر را از هر جهت کفایت خواهد کرد. روزی فرا خواهد رسید که اسلام، تمامی آدمیان و پیروان ادیان را پیرو و مطیع خود خواهد کرد و بدین ترتیب، جهان در تسخیر آموزه‌های بلند و آسمانی اسلام درخواهد آمد.
قرآن مجید این حقیقت سترگ را این‌گونه تصویر کرده است:
إنّ الدّین عند الله الاءسلام. 5
در حقیقت، دین نزد خداوند، همان اسلام است.
و من یبتغ غیر الاءسلام دیناً فلن یقبل منه. 6
و هر که جز اسلام، دینی ] دیگر [ جوید، هرگز از وی پذیرفته نشود.
ألیوم أکملت لکم دینکم. 7
امروز دین شما را برایتان کامل گردانیدم.
ما کان محمّد أبا أحد من رجالکم ولکن رسول الله و خاتم النّبیین. 8
محمد، پدر هیچ یک از مردان شما نیست؛ ولی فرستاده خدا و خاتم پیامبران است.
و هو الّذی أرسل رسوله بالهدی و دین الحقّ لیظهره علی الدّین کلّه. 9
او کسی است که پیامبرش را با با هدایت و دین حق فرستاد تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند.
با بهره‌گیری از این سخنان نورانی، مسلمانان به حقانیت، جامعیت، خاتمیت، جهانشمولی، و سرانجام جهان‌گستری و پیروزی و غلبه نهایی دین اسلام دست یافته‌اند.
2. اعتقاد به مهدویت
چنانکه گفته شد، اعتقاد به مهدویت و ظهور منجی دادگستر جهانی، ناگزیر به چیرگی اسلام بر تمامی ادیان و مکاتب و ایدئولوژیها و استیلا بر جباران و فرمانروایان جور و غیر الهی گره خورده است و در نهایت به تأسیس حکومت جهانی منجر خواهد شد؛ به‌ویژه اگر از منظر شیعی به تاریخ بنگریم، ظهور مهدی خاص و شناخته شده و در عین حال غایب از دیدگان و تشکیل حکومت حق و عدالت‌گستر اجتناب‌ناپذیر خواهد بود.
از نظر شیعه با بی‌مهری و جفای امت اسلام نسبت به امام علی بن ابیطالب(ع) و فرزندان معصوم او، تاریخ اسلام پس از پیامبر اکرم(ص) در حوزه سیاست و حکومت به انحراف گرایید و پیامدهای منفی متعددی نیز در پی داشت که یکی از آنها محرومیت جامعه از رهبری معنوی و آسمانی بود؛ چرا که امام علی(ع) و پس از او امامان معصوم(ع) پیشوایان دینی ـ سیاسی برحق بوده و حق خلافت و امامت انحصاری داشته‌اند و دیگران، غاصب حق معصوم‌اند و لذا «جائر» و «باطل» می‌باشند و این انحراف تا کنون ادامه پیدا کرده است. شیعیان منتظرند که آخرین بازمانده از امامان معصوم(ع) ظهور کند و تاریخ اسلام و در نهایت، تاریخ انسان را به مسیر طبیعی و الهی‌اش بازگرداند.
در آن صورت، اسلام، عزیز و همگانی می‌شود و مسلمانان، توانمندانه بر جهان چیره می‌گردند. طبق این تفسیر، تشکیل حکومت واحد جهانی، گریزناپذیر خواهد بود.
در منابع روایی اسلامی ـ به‌ویژه منابع شیعی ـ از خصوصیات و اختیارات و عملکردهایی یاد شده است که جملگی آنها جز با تشکیل حکومت واحد جهانی محقق نخواهد شد؛ از جمله گفته شده است که امام مهدی(ع) ظلم و جور را برای همیشه برمی‌اندازد و عدالت و دین حق را در سطح جهان برای همیشه مستقر می‌کند و نیز در برخی روایات از اختیارات و قدرت و امکانات مطلق و جهانی امام غایب یاد شده است که عملاً جز چیرگی بر جهان و تشکیل حکومت مقتدر جهانی نخواهد بود. در روایتی از امام باقر(ع) چنین نقل شده است:
القائم منّا منصور بالرّعب مؤیّد بالنّصر تطوی له الارض و تظهر له الکنوز یبلغ سلطانه المشرق والمغرب و یظهر الله ـ عزّوجلّ ـ به دینه علی الدّین کلّه ولوکره المشرکون فلا یبقی فی‌الارض خراب إلاّ قد عمر و ینزل روح‌الله عیسی بن مریم(ع) فیصلّی خلفه. 10
قائم ما با انداختن بیم و هراس در دل ستمگران یاری می‌شود؛ با پشتیبانی ] و حمایت از جانب خداوند [ تأیید می‌گردد؛ زمین برایش خاضع و تسلیم می‌شود؛ گنجها و خزائن برایش آشکار و نمایان می‌شود؛ حکومت او شرق و غرب عالم را فرا می‌گیرد. خداوند به‌وسیله او دینش را بر تمامی ادیان چیرگی می‌بخشد؛ هر چند مشرکان کراهت داشته باشند. در زمین خرابی و ویرانی نمی‌ماند، مگر آنکه آباد شود و عیسی بن مریم(ع) از آسمان فرود آید و پشت سر او نماز گزارد.
به استناد این نوع روایات، هرگز تردیدی نخواهد ماند که حکومت حضرت مهدی(ع) تمامی زمین را فرا خواهد گرفت. (ان‌شاءالله)
پی نوشتها:
1 . شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا، ج1، ص68، ح36، کتابفروشی طوس.
2 . همان، ص262، ح22؛ کلینی، الکافی ثقة‌الاءسلام، ج1، ص432، ح91.
3 . امالی شیخ صدوق، الامالی، ص97، ح9، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات؛ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ص102.
4 . محمدتقی مصباح یزدی، آموزش عقاید، ج2، ص116.
5 . سوره آل عمران (3) آیه 19.
6 . همان، آیه 85
7 . سوره مائده (5) آیه 3.
8 . سوره احزاب (33) آیه 40.
9 . سوره توبه (9) آیه 33.
10. شیخ صدوق، کمال‌الدین و تمام‌النعمه، ج1، ص330، ح16.
تاریخ پس از ظهور-1
شهید سیدمحمد صدرمترجم: حسن سجادىپور
مقدمه
شاید جالب باشد که پژوهندهاى بخواهد با پرداختن به مسائل فرا طبیعى تاریخ آینده بشریت را در سطورى چند بنگارد.امّا در نظر بسیارى از مردم، این تاریخ، چیزى فراتر از نقل مجموعهاى از پیشبینیهاى بىپایه و اساس نیست. و چه چیزى بدتر از این که پیشبینیهاى آن شخص، دروغ از آب درآید و سستى اندیشههایش بر ملا گردد.
در این صورت شاید بهتر باشد که آن پژوهنده از چنین تاریخنگارىاى صرف نظر نماید و زنجیره حوادث روزگار را به دست سرنوشت بسپارد و گمان مبرد که مىتواند از وقایع آینده پرده بردارد و یا به عالم غیب نظر افکند.
از سویى دیگر این امکان نیز وجود دارد که یأس و ناامیدى از فراچنگ آمدن وقایع آینده را از فکر و ذهن زدود و در راه شناخت آن، با جدیّت قدم برداشت. این در حالى است که مىدانیم این تلاش اگر چه در حقیقت روایتگر وقایعى است که تا بهحال اتفاق نیفتاده و تنها »آینده« است که مىتواند آن را آشکار سازد و عیان نماید ولى هرگز مدعى شناخت عالم غیب نمىباشد؛ همچنانکه پیشبینى صرفى که پایه و اساسى هم ندارد، نیست.
براى توضیح بیشتر این دیدگاه، آن را از جهات متعدد بررسى مىکنیم:
الف) اهمیت موضوع؛
ب) روش استدلال؛
ج) مشکلات موجود در این مبحث؛
د) راههاى خارج شدن از این مشکلات؛
ه’) ترتیب بخشها و فصلهاى این کتاب.
الف) اهمیت موضوع
این موضوع (تاریخ آینده جهان)، اهمیت خود را وامدار اهمیت بحث درباره امام مهدى(ع) است؛ زیرا این تاریخ (تاریخ آینده جهان) یکى از شاخههاى مباحث مهدویت است.
اساس شکلگیرى اندیشه مهدویت در نزد معتقدان به آن، چنین است که امام مهدى(ع) یگانه مصلح عالم در روزگاران آینده است و هموست که بساط ظلم را برمىچیند و طومار تاریکى را در هم مىپیچد و نور و سرور را به اهل زمین ارزانى مىدارد. در نتیجه سزاوار است که هر فردى براى شناخت رفتارها و اقدامات این مصلح بزرگ در »روز موعود« و نیز روشها و سیاستهایش در تدبیر و رهبرى قیام جهانى، مشتاقانه قدم بردارد.
اینجا دهها پرسش در برابر ما و هر کسى که با زندگى پیچیده و مدرن عصر جدید مواجه است، قد علم مىکند.
آیا امام مهدى(ع) همین تشکیلات و سازماندهى را با همه قلمروهاى متفاوتش خواهد پذیرفت یا آنکه او براى جهان، چهرهاى دیگر را ترسیم خواهد نمود و از نو عالمى دیگر خواهد ساخت؟
هرگاه این بررسیها بتواند، برخى از گرههاى بحث را بگشاید و به تعدادى از این پرسشها، پاسخ دهد، ما به خواسته خویش رسیدهایم.
در این صورت، سخن از »تاریخ پس از ظهور«، یعنى: 1- آگاه شدن از روز اصلاح جهان به دست امام منتظر(ع) و این نیز یعنى پرداختن به نتایج نهایى که اندیشه مهدویت، عهدهدار تحقق بخشیدن به آنهاست؛ 2- شرح و توصیف زندگى انسان نمونه و آرمانى در آینده نیکى که در انتظار اوست.
ایمان و باور ویژه به نظریه مهدویت - همچون اعتقاد شیعه به غیبت طولانى براى مهدى موعود(ع) - پیش شرط مطالعه و پژوهش در این تاریخ نیست؛ زیرا مىتوان تصور کرد که امام(ع) به وظایف خود پس از ظهور عمل کنند، چه پیش از آن غایب بوده باشند و چه نباشند.1 از اینروست که ثمرات این بحث، شامل همه مسلمانانى مىشود که به اندیشه مهدویت - به شکل عام - ایمان دارند؛ بلکه حتى نسبت به غیر مسلمانانى که منتظر منجى جهانىاند، تأثیر قابل ملاحظهاى دارد.
از زاویهاى دیگر، اهمیت این بحث در آنجا آشکار مىشود که ما تلاش کنیم هر آنچه را که در مورد حوادث و اتفاقات روز ظهور و پس از آن گفته شده یا مىشود از افسانهها و خرافات پاکسازى شود، همچنین کوشش نماییم که تنها به مطالبى که با دلیل به اثبات رسیده، اکتفا و سخنان بىپایه و اساس را ردّ کنیم.
همچنین ثمره این بحث در موضوع ارتباط محکم بین روز موعود و اهداف بزرگى که عالم و آدم براى آنها آفرید شده است آشکار مىگردد؛ همان اهدافى که کاروان انبیا، اولیا، شهدا و همه مصلحان در طول تاریخ، موظف به حرکت در آن مسیر هستند.
پس از این، روشن خواهد شد که روز ظهور، یک امر تصادفى و غیر منتظره و یا یک تقدیر کور و بدون برنامه قبلى نیست بلکه نتیجه طبیعى اراده پروردگار در برنامه کلى خویش است که در مقدمه چینى آن، انبیا مشارکت کرده و به خاطر آن، ادیان الهى را تبلیغ نموده و در راهش فداکارى و جانفشانى کردهاند.
ثمره دیگر این بحث آن است که شخص مىتواند پس از آگاهى از این تاریخ، در مورد ویژگیهاى امام مهدى(ع) و اقداماتش در هنگام ظهور به اندازه کافى بیندیشد و دریابد که آیا آن کسى که ادعاى مهدویت دارد، همان مهدى موعود و رهبر قیام جهانى است و یا مردى دروغگو و باطل اندیش است.
چون ممکن است کسى در طول زندگى یا در مطالعات تاریخىاش، با ادعّاهاى متعدد مهدویت روبرو شود؛ دراین صورت اگر این شخص از کسانى باشد که اندیشه مهدویت را به طور کلى و اجمالى قبول دارد و نه دقیق و جزء به جزء، در ابتداى امر درمىماند که آن ادّعا را راست بداند و یا دروغ بپندارد درنتیجه نخواهد دانست که آیا او همان مهدى منتظر است یا خیر.
اگر چه اندیشه اسلامى از طریق برهان کلامى، مىتواند این مشکل را حلّ کند ولى ما مىتوانیم با چشمپوشى از این شیوه، این مشکل را از راه استدلال تاریخى حلّ کنیم. این امر با تلاش براى تطبیق ویژگیهایى که از نظر تاریخى براى امام(ع) ثابت شده بر هر شخصى که ادعاى مهدویت دارد، امکانپذیر است. در نتیجه اگر آن ویژگیها بر آن فرد تطبیق کرد، او همان مهدى موعود است.
حقیقتاً جاى تأسف است که کسى مهدى موعود واقعى باشد امّا افراد نتوانند او رابشناسند یا آنکه کسى به دروغ ادّعاى آن را بکند امّا دیگران نتوانند دروغگو بودنش رادریابند، و به دلیل پیروى از او به بیراهه کشیده شوند.
در نتیجه باید هر فردى، معیار و محکى عقیدتى و ملاک و میزانى تاریخى داشته باشد که بتواند به وسیله آن حق را از باطل تشخیص دهد. اسلام هر دو معیار عقیدتى و تاریخى را در اختیار ما قرار داده است امّا آنچه که محلّ بحث ماست، همان معیار و میزان تاریخى است.
اینها برخى از ثمرات این بحث است که بهدلیل اهمیت بالاى آن، شایستگى دارد که بهعنوان شاخهاى از معارف اسلامى و رشتهاى از رشتههاى علوم انسانى مطرح گردد.
ب) روش استدلال
روش استدلال در این مباحث، تابعى است از نتایجى که مىخواهیم به آنها برسیم. ما باید آن نتایج و نیز محل احتیاج به آنها را بشناسیم تا آنکه استدلالهایى مناسب با آن نتایج را سامان دهیم.
ذیلاً تقسیمات سه گانهاى را براى آن نتایج مىآوریم:
1. تقسیم از نظر جهتگیرى اندیشه مهدویت؛ یعنى مشخص کردن مصلح منتظر در نظر فرد. این جهتگیریها داراى سه عرصه اصلى است:
1-1. آن مصلح منتظرى که غیرمسلمانان (مسیحیان، یهودیان، هندوان و...) با وجود اختلافشان در مورد شخص او و ویژگیهایش، بدان معتقدند.
2-1. آن مصلح منتظرى که همه مسلمانان باورش دارند. او مردى است که لقبش، مهدى است؛ در زمان خویش به دنیا خواهد آمد و زمین را از قسط و عدل مىآکند پس از آنکه از ستم و بیداد پر شده باشد.
3-1. آن مصلح منتظرى که امامیه چشم به راه اویند؛ او امام محمدبن الحسن بن على(ع) است که ظهور خواهد کرد و زمین را از قسط و عدل لبریز مىنماید پس از آنکه از ستم و جور آکنده شده باشد.
این عرصههاى سه گانه در جوهر خویش، یکى هستند و اشاره به مفهوم واحدى دارند که در برنامه کلى الهى مندرج است؛ ادیان گذشته به آن بشارت دادهاند و اسلام آن را تأیید کرده است.
البته اختلاف آنها ناشى از شرایط خاصى است که نوعى ارتباط با تربیت فکرى بشر دارد.
در هرحال، سزاست که در استدلال بر وقایع آینده از اصول مشترک و مسلّم در بین عرصههاى سه گانه بهره ببریم تا آنکه سخن ما براى آنها تا حد امکان، صحیح و قابل قبول باشد.
البته تا حد زیادى، شناخت اصول مشترکى که بیانگر مفهوم کلى مهدویت باشد، مشکل مىباشد و این به دلیل عدم توافق بر امور مشترکى است که بتوان بحث را از آنجا آغاز کرد.
با این حساب، بحث از جزئیات حوادث روز موعود و اقداماتى که پیشواى منتظر به آن دست خواهد زد، نشدنى است و در نهایت آنچه به طور اجمال مىتوان شناخت و برآن توافق کرد، همان پیاده کردن عدالت برزمین است.
آرى، اگر فقط به دیدگاه یهود و نصارى و اسلام در مورد مصلح منتظر بسنده کنیم، مىتوان از برخى اصول مشترک و مورد توافق آغاز کرد و به بعضى جزئیات وقایع روز موعود نیز رسید؛ مانند آنکه: در احادیث اسلامى آمده است که در آن روز، مسیح(ع) فرود مىآید.
اما از رهگذر عرصههاى دوم و سوم مىتوان به جزئیات حوادث روز موعود، استدلال نمود و به اصول مشترک بسیارى دست یافت. در این استدلالها، منبع مورد توافق عبارت است از: آیات قرآن کریم که وعده روزى را دادهاند که اسلام عدالت محور، پیاده خواهد شد و نیز روایاتى که مورد پذیرش امامیه و غیرامامیه است. (البته درباره آن روایاتى که مختص هر فرقه است، پس از این سخن خواهیم گفت).
خوب است یادآورى کنیم که اخبار امامیه، بسیار بیشتر از روایات غیر امامیه، به نقل حوادث تاریخى پس از ظهور پرداخته است. به ویژه آنجا که از امام مهدى(ع) و یاران و اقدامات آن حضرت یاد مىکنند. گرچه در اخبار غیرامامیه هم در مورد مسیح(ع)، دجال و علائم قیامت فراوان سخن رفته است.
2. تقسیم از لحاظ مقدار حوادثى که به دنبال دستیابى به آن و اثبات تاریخىاش هستیم. اگر ما در پى اطلاع یافتن از کلیات و نیز جزئیات تاریخ پس از ظهور و ذکر وقایع آن و سخنان افراد آن دوره باشیم، باید گفت این خواستهاى است غیرممکن که فراراهش بنبست قرار دارد؛ زیرا در روایاتى که در مورد تاریخ پس از ظهور نقل شده، رخنه و گسستهاى وسیعى وجود دارد.
البته پرداختن به آن جزئیات، نه اهمیتى و نه مصلحتى براى این زمان (که زمان پیش از ظهور است) دارد و تنها آینده است که ظرف تحقق آن مىباشد و خداوند بر ایجاد آن تواناست.
در نتیجه تحقق هر کدام از ثمرات بحث از تاریخ پس از ظهور، منوط به امثال این جزئیات نیست بلکه صرفاً در مورد آنها، شناخت اندیشههاى عمومى و وقایع مهم در آن دوره که در روایات آمده، به صورتى که امکان اثبات تاریخىاش باشد، کفایت مىکند.
از این رو نمىتوان از پژوهشگر تاریخ پس از ظهور، انتظار داشته باشیم، بیش از این وارد جزئیات شود؛ زیرا او به مقتضاى نوع کار و منابعى که در دسترس دارد، تنها مىتواند به اندیشههاى عمومى و وقایع مهم بپردازد.
ج) تقسیم از جهت آنچه که ما از لحاظ اثبات تاریخى به دنبال آن هستیم. گاهى ما در پى حصول اطمینان از وجود حادثه مشخصى هستیم و گاهى نیز به روایات معمولى براى اثبات وجود آن حادثه معین بسنده مىکنیم.
بدین جهت، براى ما دو موضع وجود دارد:
موضع اول: هنگامى است که بخواهیم از وجود حادثه معینى که زمان وقوع آن پس از ظهور است، اطمینان حاصل کنیم. در این صورت مىتوانیم به منابع زیر اعتماد نماییم:
1. قرآن کریم که ظاهر برخى آیات آن به روشنى بر ویژگیهاى عدالت اسلامى و خیراتى که در صورت پیاده شدن احکام اسلامى به بشریت مىرسد، دلالت مىکند.
2. روایات متعددى که همه یک حادثه معیّن را نقل مىکنند به طورى که یکى بر دیگرى قرینه مىباشد و آن را تصدیق مىکند به طورى که در مجموع، موجب اثبات تاریخى در هر زمینه معمولى از زمینههاى تاریخ مىباشد.
3. اخبارى که شیعه و سنّى روایت کردهاند به شرط آنکه بر نقل یک حادثه معیّن توافق داشته باشند. هرچند تعداد این روایات کم باشد؛ چون همین تعداد کم هم در اثبات آن حادثه معیّن، کافى است.
شرایط روایت و راویان در هر مذهبى، ویژه همان مذهب است، و همین امر باعث اختلاف در نقل روایت مىشود؛ در نتیجه هنگامى که آنها برنقل مضمون یک روایت واحد، توافق نمایند، تا حدّ بسیار زیادى از خطا واشتباه دور خواهیم ماند.
4. خبرى که قواعد و اصول اسلامى آن را تأیید مىکند و در نتیجه براى اثبات تاریخى کافى مىباشد. مانند اخبارى که مىگوید امام مهدى(ع) اسلام رإ؛7 2همانطور که پیامبر(ص) آورده، پیاده خواهد نمود. در نتیجه، این روایت و امثال آن، مطابق نظر اسلامى است که آموزههایش تا نهایت دنیا، برقرار و مستمّر مىباشد.
5. اصول کلّى اسلامى که بر اساس آنها در علومى همچون: کلام، فقه و ... استدلال مىشود.
حال اگر این قواعد در محل خودش اثبات شود، براساس آن مىتوان به نتایجى رسید. مانند: »قاعدهاى که صدور حکم قضایى را تنها پس از استماع سخن شهود وارائه ادله - در صورت موجود بودن آنها - جایز مىداند« که بر این اساس، روایاتى که مىگوید: امام مهدى(ع) بدون استماع سخن شهود و ارائه ادلّه، قضاوت مىکند، ردّ مىشود. همچنانکه توضیح این مطلب پس از این خواهد آمد.
در نتیجه هرگاه منابع فوق، بههمراه نتایجش گرد هم آیند، طرح کلى ما درباره تاریخ پس از ظهور کامل مىگردد؛ زیرا بدین وسیله خواهیم توانست هر آنچه را که در دوره ظهور، مهم و قابل توجه است اثبات کنیم.
نهایتاً بخشى از جزئیات حوادث روز موعود باقى مىماند که در موضع دوم اثبات مىشود؛ زیرا منابع پیش گفته در موضع اول، قادر به اثبات آنها نیستند.
موضع دوم: هنگامى است که بخواهیم براى اثبات یک مسأله تاریخى به طور معمول به خبر واحد بسنده کنیم. این همان راهى است که براى فهم شمارى از جزئیات به آن نیازمندیم؛2 گرچه ارزش این اثبات؛ بیشتر از ارزش خبر واحد نخواهد شد.
براین مبنا خواهیم توانست، برخى منابع را بپذیریم و برخى دیگر را ردّ کنیم.
امّا منابعى که آنها را مىپذیریم:
1. خبر واحدى که قرینههاى اندکى آن را تأیید مىکند؛ قراین حالیه، یا وجود دو روایت با یک مضمون، یا وجود دو سند براى یک روایت که یکى از آن دو قرینهاى است بر درستى دیگرى.
2. خبر واحدى که به عنوان اثبات کننده حکمى شرعى، معمولاً در فقه پذیرفته مىشود و آن خبرى است که از طریق عدهاى از راویان مورد وثوق، به نخستین راوى مىرسد. در نتیجه مىتوان آن را به لحاظ موضع دوم، اثباتى کافى به حساب آورد، حتى اگر قرینهاى هم بر راست بودن آن وجود نداشته باشد.
و اما منابعى که آنها را نمىپذیریم:
1. خبرى که اصول کلى اسلامى، آن را ردّ مىکند، خواه خبر واحد باشد و خواه خبر غیر واحد؛ خواه برگرفته از قرآن کریم باشد، خواه برآمده از سنّت و خواه از غیر آن دو.
2. خبرى که برایش معارضى یافت شود و این هنگامى است که ما دو خبر داشته باشیم که یک واقعه را به دو صورت متفاوت و یا متضاد نقل کرده باشند.
در این گونه موارد اگر یکى از دو خبر معارض، بر دیگرى رجحان داشته باشد (مانند آنکه مستفیض باشد یا با اصول کلى اسلام یا شواهد دیگر موافق باشد) آن را مىپذیریم و دیگرى را رها مىکنیم و اگر در هیچیک از دو خبر معارض، رجحانى نباشد، هر دو خبر از ارزش اثباتگرى تاریخى ساقط مىشوند.3
3. منبعى که نه تأیید مىشود و نه ردّ؛ مانند خبرى که راویانش مورد وثوق نیستند و محتواى آن نیز ارتباطى مستقیم با اصول کلى اسلام ندارد تا بر درستى یا نادرستى آن گواهى داد. در نتیجه، چنین منبعى صلاحیت اثبات تاریخى راندارد.
با رد این منابع سه گانه، مىتوان ملاحظه نمود که روایات بیان کننده وقایع روز موعود، از هرگونه دستبرد، توهم و یا افسانه پردازى که ممکن است به آنها راه بیابد، پالایش شده است. بدین ترتیب، منابع مورد اتکاى ما در کمال وضوح و روشنى خواهد بود و مىتوان از آنها براى عرضه تفکر مهدویت در جهان استفاده کرد.
ج) مشکلات موجود در این مبحث
این مشکلات از جمله اقتضائات مبحث تاریخ پس از ظهور است. البته در اینجا باید آن مشکلاتى را که به طور کلى به تاریخ غیبت برمىگردد4 و نیز آن مشکلاتى که به طور خاص به روایات وارد شده درباره امام مهدى(ع) برمىگردد،5 استثنا کنیم؛ زیرا در جاى خود به آنها پرداخته‌ایم.
در اینجا فقط به طرح مشکلاتى که مختص به تاریخ پس از ظهور است، بسنده مىکنیم. در مقام مقایسه مىتوان گفت که این مشکلات، گاه در عنوان با آن مشکلات دیگر، یکى است ولى از لحاظ ساختار و ارزش متفاوت مىباشد.
این مشکلات را مىتوان چنین فهرست نمود:
مشکل اول: نمادین و رمزى بودن روایات نقل شده درباره حوادث آینده در بسیارى از موارد به ویژه در روایاتى که به شخص امام مربوط مىشود؛ مانند این روایت: »هنگامى که [امام مهدى(ع)] پرچمش را حرکت مىدهد، شرق و غرب عالم براى او روشن مىشود« یا این روایت که: »[امام مهدى(ع)] دستش را بر سر مردم مىنهد و عقول آنها را کامل مىنماید« و یا این حدیث که »پرچمش از پنبه و کتان نیست بلکه برگى از برگهاى [درختان] بهشتى است« و تعابیرى از این قبیل.
مراد این روایات، حقایق نابى است که الفاظ آن در معانى متعارف خود، بهکار نرفته است.6
مشکل دوم: کلّى گویى عمدى در روایات و سکوت درباره برخى از سخنان و کارهایى که پس از ظهور اتفاق خواهد افتاد به طورى که معلوم است گوینده معصوم(ع) عمداً برخى حقایق درباره محتواى سخنان امام مهدى(ع) را در ابتداى ظهورش در مسجدالحرام نیاورده است و یا خاموشى روایات درباره مضمون سخنان آن حضرت به هنگام ورود به عراق در مسجد کوفه؛ و همچنین سکوت آنها در مورد بسیارى از مواعظ آن امام و نیز روشهاى آزمایش یارانش. بلکه تنها فرمودهاند: »من درباره آنچه او [امام مهدى(ع)] به مردم مىگوید، داناترم.«
اما این که امام مهدى(ع) به مردم چه مىگویند راهى به دانستنش نیست. مانند این روایت است، روایاتى که درباره یاران امام مهدى(ع) وارد شده است. معصوم(ع) مىفرماید: »...و من نام آنها و پدرانشان را مىدانم...«.
اما حتى نام یک نفرشان را هم نمىبرد.
مشکل سوم: وجود رخنه و فضاهاى خالى در روایات و عدم رعایت زنجیره حوادث.
این اشکال اگر چه ویژه تاریخ پس از ظهور نیست ولى در این تاریخ، نمود و حضور بیشترى دارد. در نتیجه، رعایت زنجیره زمانى شمارى از حوادث، تقریباً ناممکن است. همچنان که بسیارى از اقدامات مهمى که پس از ظهور انجام خواهد گرفت، به طورکلى مسکوت مانده است. قابل ملاحظه اینکه به هر مقدار که از آغاز ظهور دور مىشویم، وقایع نقل شده در اخبار، کمتر مىشود و رخنه و گسست بین روایات افزون مىگردد؛ علاوه بر آنکه بیان رمزى و کلّى گویى نیز زیاد مىشود.
در نتیجه مشکلاتى که بیان شد، ملاحظه مىکنیم حوادثى که کمى قبل و بعد از ظهور رخ مىدهد، در حجم فراوانى از روایات به ما رسیده است؛ اما در دوره زمانى پس از آن، غیر از حوادث پراکنده و سخنان متفرقى که ترتیب هم ندارند، حدیثى نقل نشده است.
هر چه از زمان ظهور دورتر مىشویم و مثلاً به واقعه رحلت یا شهادت امام(ع) و یا به جانشین پس از ایشان مىرسیم، روایات بسیار بسیار کمتر مىشوند.
پیامبر و ائمه(ع) به چند سبب این مشکلات سهگانه را به طور عمد در سخنان خود درباره امام مهدى(ع) باقى گذاردهاند. مهمترین آنها عبارت است از:
وجود گسست و فاصله فکرى و فرهنگى بسیار عمیق، بین دوره صدور این روایات و دوره زمانى که این روایات درباره آن سخن گفتهاند.
این بدان جهت است که رشد و تعمیق اندیشه اسلامى در خلال قرنهاى طولانى که بین این دو دوره قرار دارد و همچنین رشد و تکامل بیشتر آن بهدست امام مهدى(ع)، چیزى است که فهم و درک مسائل زمان ظهور رابرا ى مردمى که در عصر پیامبر و ائمه(ع) مىزیستهاند ناممکن مىساخته است.
و از این‌رو طبق قاعدهاى که مىگوید: »با مردم به اندازه عقلشان سخنگو« مصلحت آن بوده که معصومین(ع) به‌طور کلى از این مسائل با صراحت سخن نگویند.
مشکل چهارم: این مشکل آنجا پیش مىآید که بخواهیم براساس مذهب خود، روایات را در مسیر خاصّى که مىخواهیم پیش ببریم.
سخن درباره این مشکل - به حسب اینکه روایات نقل شده گاه از منابع اهل سنّت است و گاه از منابع امامیه - به دو بخش تقسیم مىشود:
بخش اول: روایات موجود در منابع اهل سنّت؛ مانند: صحاح ستّه و غیر آن. این روایات نیز که دربردارنده پیشبینى حوادث آینده است به چهار دسته، تقسیم مىشود:
1. آن دسته از روایات که قلمرو وسیعى دارند و جهتگیریهاى مهم فکرى را نشان مىدهند؛ همچون بیان فتنه و جنگهایى که در طول این تاریخ واقع مىشود و موضعى که هر مسلمانى باید در برابر آنها داشته باشد؛ سخن درباره دجّال و ویژگیها و کارهایش و نیز سخن درباره عیسى بن مریم (ع) و فرود آمدن او از آسمان و جنگهایش با دجّال و نیز با یأجوج و مأجوج پس از گشودن سدّى که در پشت آن زندانى شده بودند و همچنین مضامینى از این دست که حجم فراوانى از روایات در مورد حوادث آینده را دربرمىگیرد. البته بخشى از این روایات به تاریخ غیبت کبرى برمىگردد و ارتباطى با روز موعود ندارد ولى آن مواردى که به تاریخ پس از ظهور برمىگردد مانند: فرود آمدن مسیح و...، بزودى دربارهاش بحث خواهیم کرد.
2. روایاتى که اصل وجود امام مهدى(ع) را ثابت مىکنند و اینکه او از فرزندان حضرت فاطمه(س) است؛ به همراه بیان نام و ویژگیهاى ظاهرى ایشان و اینکه زمین را از عدل و داد آکنده خواهد ساخت. مجموعه این روایات، بسیار بیشتر از حدّ تواتر است و وجود امام مهدى(ع) را به‌طور قطع ثابت مىکنند. با این وصف، این روایات در بحث تاریخ پس از ظهور، تنها اندکى براى ما سودمندند.
3. اخبارى که به توضیح نتایج اجراى کامل دین اسلام و ثمرات فراوانى که از عدالت حقیقى حاصل مىشود، مىپردازند؛ مانند روایاتى که بر فراوانى ثروت در آن دوره دلالت مىکنند و یا روایاتى بدین مضمون که: »انسان در آن زمان به دنبال کسى مىگردد که زکاتش را به او بدهد ولى کسى را پیدا نمىکند.« و یا این که »در آن زمان کوهى از طلا از رود فرات سر برمىآورد (آشکار مىشود) « در صورتى که آن را به وسعت کشت و کار و فراوانى خیرات تفسیر کنیم.
این دسته از روایات در منابع اهل سنت، پیوسته به نام مهدى(ع) و مسأله ظهور ایشان نیست ولى عقلاً و برهاناً امکان تحقق محتوا و مضمون این روایات، جز در دوره پس از ظهور و
پى نوشتها :
1 . این صرفاً یک فرض است وگرنه همچنان که در تاریخ غیبت کبرى (ص501 به بعد) گفته و استدلال آوردهایم، غیبت طولانى امام(ع)، در تکامل رهبرى ایشان و تعمیق اقدامات عادلانهاش در روز موعود، مؤثر است.
2 . اثباتى که در تاریخ پس از ظهور بدان نیازمندیم با اثباتى که در تاریخ غیبت کبرى بنا نهادهایم (ص208) فرق دارد. زیرا اثباتى که در تاریخ غیبت کبرى مدنظر مىباشد براساس رد هرگونه خبر واحد شکل گرفته که آن را »سختگیرى سندى« نام نهادهایم زیرا در آنجا به امثال خبر واحد نیاز نداریم اما در اینجا (بحث تاریخ پس از ظهور) سخت بدان نیازمندیم زیرا شمارى از حوادث، تنها با خبر واحد نقل شده است و ما براى حفظ زنجیره کلى حوادث به آن نیاز داریم و این تفاوت، نتایج ملموسى را به دنبال خواهد داشت که بعد از این مىآید.
3 . ر.ک: تاریخ الغیبة الصغرى؛ ص28 به بعد و ص46 به بعد.
4 . تاریخ الغیبة الصغرى؛ ص24 به بعد.
5 . همان؛ ص42 به بعد.
6 . همان؛ ص212 به بعد.
پس از ظهور...
در روایات بسیاری جهان پس از ظهور به تصویر کشیده شده است؛ که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌کنیم؛ 1. حکومت واحد جهانی پیامبر، صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله:
سوگند
به آن کس که مرا مژده‌آور راستین قرار داد، اگر از عمر جهان، جز یک
روز نماند، خداوند همان یک روز را بس دراز دامن کند، تا فرزندم مهدی
خروج نماید. پس از خروج او، عیسای روح الله فرود آید، و در پشت سر
وی نماز گزارد. آنگاه زمین با فروغ پروردگار خویش روشن شود و حکومت
مهدی به شرق و غرب گیتی برسد.
2. رشد عقلانی امام باقر، علیه‌السلام:
قائم ما، به هنگام رستاخیز خویش، نیروهای عقلانی توده‌ها را تمرکز دهد. و خفرَدها و دریافتهای خلق را به کمال رساند.
3. شادابی و صفای زندگی
پیامبر، صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله:
مهدی، در امت من خواهد بود. در آن روزگار، آسمان، باران فراوان ببارد و زمین هیچ روییدنی را در دل نگاه ندارد.
امام علی، علیه‌السلام:
اگر
قائم، بپاخیزد، آسمان ـ چنانکه باید ـ باران بارد و زمین گیاه
رویاند. کینه‌ها از سینه‌ها بیرون رود. حیوانات نیز با هم سازگاری
کنند. در آن روزگار، زن، با همة زیب و زیور خویش، از عراق در آید و
تا شام برود، نه جایی زمینی بی سبزه بیند و نه درنده‌ای او را
نگران سازد.
4. مساوات پیامبر، صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله:
ـ
ابو سعید خفدری می‌گوید: پیامبر، صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله، فرمود: «به
مهدی بشارتتان می‌دهم. او به هنگام اختلاف مردمان، از میان امت
من انگیخته می‌شود... ساکنان آسمان و زمین از او خشنود خواهند بود. او
مال را بدون خرده تقسیم می‌کند» ـ مردی پرسید: منظور چیست؟ فرمود:
«میان همه، مساوی»
امام باقر، علیه‌السلام:
مهدی، میان مردم ـ در تقسیم اموال ـ به مساوات رفتار می‌کند، به طوری که دیگر نیازمند و محتاجی یافت نمی‌شود.
5. بی‌نیازی همگانی امام صادق، علیه‌السلام:
به
هم بپیوندید. به یکدیگر نیکی روا دارید و مهربانی کنید. سوگند به آن
کس که دانه را در دل خاک شکافت و جان انسان را آفرید، روزگاری
برسد، که کسی برای درهم و دینار خویش جایی نیابد، به این علت که
همة مردمان، از فضل خدایی... بی نیاز باشند و مستغنی.
* برگرفته از: «در فجر ساحل»، محمد حکیمی
عزیز دلم...
تکیه به وفای ما نکن آقا جانگریه تو برای ما نکن آقا جان
بهر فرجت خودت بیا کاری کن
دل خوش به دعای ما نکن آقا جان
.jpg)
عزیز دلم...
عمری که تباه می کنم می بینی
لب را که پر آه می کنم می بینی
مُردم ز خجالت چو شنیدم آقا
وقتی که گناه می کنم می بینی
