آشنایی با مفاهیم و اصطلاحات نشانه‏ های ظهور

ابراهیم شفیعی سروستانی
 
متناسب با بررسی نشانه‏های ظهور، در این شمارة مجله، برخی مفاهیم و اصطلاحات مرتبط با این موضوع را که معمولاً در کتاب‏ها و آثار مؤلفان اسلامی از آنها یاد می‏شود، بررسی می‏کنیم:


1. نشانه‏های ظهور
 ظهور مصلح آخرین، حضرت بقیـةالله الاعظم ـ ارواحنا له الفداء ـ با حوادث طبیعی، رویدادهای اجتماعی و تحولات سیاسی و نظامی بسیاری همراه است که همه، از آماده شدن جهان برای ورود به عصری جدید و آغاز دورانی سرنوشت‏ساز از حیات کرة خاک حکایت می‏کنند. از مجموع این حوادث، رویدادها و تحولات که پیش از ظهور یا هم‏زمان با آن رخ می‏دهند، به نشانه‏ها یا علایم ظهور تعبیر می‏شود. به این نکته هم باید توجه داشت که همة این نشانه‏ها در یک زمان رخ نمی‏دهند و از نظر دوری یا نزدیکی به وقت ظهور، با یکدیگر تفاوت دارند.

2. مَلاحِم
این واژه جمع «مَلْحَمَه» به معنای جنگ و خون‏ریزی بزرگ و رزمگاه است. در مورد ریشه این کلمه، برخی گفته‏اند: ملحمه از «لُحْمَه» به معنای تار و پود پارچه گرفته شده است و چون معمولاً در رزمگاه طرفین نبرد چون تار و پود پارچه در هم می‏پیچند، به آن «ملحمه» می‏گویند. برخی دیگر گفته‏اند: این کلمه از «لَحْم» به معنای گوشت گرفته شده است و بدان دلیل به رزمگاه «ملحمه» می‏گویند که در آن گوشت‏های کشته‏شدگان به فراوانی به چشم می‏خورد.1

ملاحم در اصطلاح به جنگ‏ها و رویدادهای مهم سیاسی و اجتماعی اطلاق می‏شود که پیامبر گرامی اسلام(ص) و امامان معصوم(ع) از وقوع آنها خبر داده‏اند.

3. فِتَن
کلمه «فتن» جمع «فتنه» به معنای آزمایش، امتحان، شورش، اختلاف آرا، رنج و محنت است. این واژه در اصل به عملی گفته می‏شود که برای پاک کردن طلا و نقره از ناخالصی انجام می‏گیرد.2 فتن در اصطلاح به معنای حوادث و رویدادهایی است که وقوع آنها در کلمات پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت طاهرینش(ع) پیش‏گویی شده است.

4. اشراط الساعـة
کلمه «اشراط» جمع «شَرَط» به معنای علامت و نشان است.3 «اشراط الساعـ［» یا «اشراط یوم القیامـ［» در اصطلاح عبارت از «نشانه‏های برپایی قیامت» است. در منابع روایی، از برخی نشانه‏های ظهور به عنوان نشانه‏های برپایی قیامت یاد شده است.4

پیامبر گرامی اسلام(ص) از همان سال‏های آغازین بعثت، بر اساس دانش ماورایی خود، به پیش‏گویی رویدادهای مختلف فرهنگی، سیاسی و اجتماعی می‏پرداخت که در آینده‏های دور و نزدیک در جامعه اسلامی روی خواهد داد. به تعبیر برخی از روایات، ایشان، مسلمانان را از همة حوادثی که تا آستانة قیامت رخ خواهد داد، آگاه می‏کرد. آن حضرت گاه مسلمانان را نسبت به رخدادهای مبارکی که در آینده رخ‏خواهد نمود، مژده و بشارت می‏داد و گاه آنان را از وقایع شومی که پیش روی آنهاست، برحذر می‏داشت. این رویه مستمر پیامبر اکرم(ص) در مورد پیش‏گویی رویدادهای مختلف به ویژه رویدادهایی که در آخرالزمان رخ خواهد داد، موجب شد که مسلمانان در طول سال‏های پربرکت حیات رسول گرامی اسلام(ص) از گنجینة ارزشمندی از روایات مربوط به حوادث آینده برخوردار شوند؛ گنجینه‏ای که از همان سده‏های آغازین گسترش اسلام به دست مؤلفان، مورخان و محدّثان، جمع‏آوری و در اختیار نسل‏های آینده گذاشته شد.

مؤلفان اسلامی مجموعة روایت‏هایی را که به ویژه از پیامبر اسلام در زمینه حوادث مختلف اجتماعی و سیاسی وارد شده بود، در کتاب‏هایی که معمولاً با عناوینی همچون علامات المهدی، علامات مهدی آخرالزمان، علایم الظهور، أشراط الساعـ［، علامات الساعـ［، علامات یوم القیامه، الفتن، الملاحم، الفتن و المحن، الفتن و... نامیده می‏شده است، جمع‏آوری کرده‏اند.5

گفتنی است کتاب‏شناس بزرگ شیعی، «آقا بزرگ تهرانی»؛ از بیش از سی مورد کتاب که با عناوینی نظیر «الفتن و الملاحم» نوشته شده‏اند، یاد کرده است.6


5. شرایط ظهور
به مجموعة زمینه‏ها و بسترهای فرهنگی، سیاسی و اقتصادی که در صورت فراهم‏شدن آنها ظهور امام مهدی(ع) رخ خواهد داد، «شرایط ظهور» گفته می‏شود. البته در اینکه با قاطعیت بتوان اموری را از شرایط ظهور برشمرد و ادعا کرد که با تحقق آنها حتماً ظهور محقق خواهد شد، تردید وجود دارد، با این حال، شاید بتوان از برخی روایات چنین استفاده کرد که اموری مانند آمادگی فکری و عملی مردم برای ظهور امام عدالت‏گستر، عزم جدی آنها برای وفا به پیمان خود در برابر آن امام، وجود تعداد کافی یاران مخلص و وفادار، ناامیدی کامل مردم از طرح‏ها و برنامه‏های دست‏ساخته بشر برای اصلاح وضع جهان و... از شرایط ظهور به شمار می‏آیند.

گفتنی است برخی افراد، نشانه‏های ظهور را با شرایط ظهور اشتباه می‏گیرند و گمان می‏کنند ظهور امام مهدی(ع) به تحقق این نشانه‏ها بستگی دارد و تا زمانی که آنها رخ ندهد، لزوماً ظهور واقع نخواهد شد، در حالی که نشانه‏های ظهور تنها جنبة آگاهی‏بخشی، بیدارسازی و هشداردهی دارند و راه‏هایی برای تشخیص منجی موعود حقیقی از موعودهای دروغین به شمار می‏آیند. بنابراین، چه بسا امکان دارد که اراده خداوند به ظهور امام مهدی(ع) تعلق گیرد بی‏آنکه برخی از نشانه‏های ظهور محقق شده باشند. در معارف شیعی، از این موضوع به «بداء» تعبیر می‏شود.7



پی‌نوشت‌ها:
1. لسان العرب، ج 12، ص 254، ماده «لحم».
2. همان، ج 10، ص 178، ماده «فتن».
3) همان، ج 7، ص 82 .
4. در یکی از این روایات نشانه‏های برپایی قیامت به نقل از پیامبر اکرم‏(ص) چنین بیان شده است: «لا تقوم الساعـ［ حتی تکون عشر آیات: الدجال و الدخان و طلوع الشمس من مغربها، و دابّـ［ الأرض و یأجوج و مأجوج و ثلاثـ［ خسوف: خسف بالمشرق و خسف بالمغرب و خسف بجزیر＼ العرب و نار تخرج من قعر عدن تسوق الناس إلی المحشر تنزل معهم إذا نزلوا و تقبل معهم إذا أقبلوا.» بحار الأنوار، ج 6 ، ص 303، ح 1 و ج 52، ص 209.
5. ر.ک: نعیم بن حماد بن معاویه، الفتن، تحقیق: مجدی بن منصور بن سید الشوری، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418 ه‍ . ق، ص 11.
6. ر.ک: آقا بزرگ طهرانی، الذریعـ［ إلی تصانیف الشیعه، چاپ دوم: بیروت، دارالاضواء، بی‏تا، ج 16، صص 114 - 112، ج 22، صص 190 - 187. برخی از مهم‏ترین کتاب‏هایی که با عناوین یاد شده به رشته تحریر درآمده‏اند، به این شرح است:
ابوعبدالله نعیم بن حماد مروزی، معروف به ابن حماد (م 288 ه‍ . ق)، الفتن، 2جلد، چاپ اول: قاهره، توحید، 1412 ه‍ . ق؛ ابوالقاسم علی بن موسی بن طاووس، معروف به سید بن طاووس (م 624 ه‍ . ق)، الملاحم و الفتن فی ظهور الغایب المنتظر، چاپ پنجم: قم، رضی، 1398 ه‍ . ق. کتاب یادشده با این نام نیز به چاپ رسیده است: التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن، تحقیق: مؤسسه صاحب الامر)عج)، چاپ اول: اصفهان، گلبهار، 1416 ه‍ . ق؛ ابوالفداء اسماعیل بن کثیر دمشقی، معروف به ابن کثیر (م 774ه‍ . ق)، النهایـ［ فی الفتن و الملاحم، تحقیق: محمد احمد عبدالعزیز، 2 جلد، بیروت، دارالجیل، بی‏تا؛ ابوالفداء اسماعیل بن کثیر دمشقی، معروف به ابن کثیر، علامات یوم القیامـ［، چاپ اول: قاهره، مکتبـ［ القرآن، 1408 ه‍. ق؛ علی بن حسام‏الدین متقی هندی (م 975 ه‍ . ق)، البرهان فی علامات مهدی آخرالزمان، تحقیق: علی‏اکبر غفاری،تهران، رضوان، 1399 ه‍ . ق؛ سید شریف محمد بن رسول برزنجی (م 1103 ه‍ . ق)، الإشاعـ［ لأشراط الساعـ［، چاپ چهارم: بیروت، دارالکتاب العلمیـ［، بی‏تا.