رنگ از مهمترین و زیباترین پدیده های
طبیعی و از مهمترین عناصری است که در هنر، دین، روح و روان انسان تأثیر به
سزایی دارد. رنگها نقش خاصی در بازتاب هنری قرآن دارند، زیرا رنگ
زیباییها، نشانه ها و تصاویر هنری قرآنی را بیان و برقدرت الهی و ربانی و
زیبایی الهی دلالت می کنند. در واقع رنگها انعکاس طبیعت هستند که زندگی،
مرگ، آرزو، کفر، ایمان، هدایت، ضلالت، نشاط و اندوه را نشان می دهند.
دلالت رنگ:
هر انسانی برخی از رنگها را بر برخی دیگر ترجیح می دهد و برخی از رنگها را
دوست ندارد. این مسئله به ابعاد مختلف و متنوع روانی، اجتماعی، دینی و
فیزیولوژیکی فرد باز می گردد . هر رنگی معنی خاص روانی دارد که تأثیر
فیزیولوژیکی بر انسان دارد. گفته می شود که برخی از رنگها به سرعت از زیر
اشعه ها عبور می کنند و برخی دیگر به کندی. این حرکت در ایجاد آرامش در
انسان تأثیر به سزایی دارد. در آن صورت انسان احساس آرامش، نگرانی، تخیل،
شادی، هیجان، اندوه و یا تشویش می کند. این مسئله با توجه به عوامل
اجتماعی چون ادبیات، آداب و سنتها تغییر می یابد. به طوریکه همیشه سفید
رنگ شادی و سرور و سیاه، رنگ حزن و اندوه نیست.
بنابراین می توان
گفت که محیط جغرافیایی و منطقه ای در انتخاب رنگها تأثیرگذار هستند، زیرا
هر ملتی ممکن است رنگی را دوست داشته باشد که در محیط آنها بیشتر است. به
طور مثال در دوران پیش از اسلام مردم عاشق رنگ سبز بودند زیرا سبز رنگ
مراتع، کشتزارها، درختان بود و رنگ قرمز را که رنگ خشکسالی، گرما، آتش و
حرارت بود دوست نداشتند. از این رو نقش تمدنها در این میان بسیار مهم است.
رنگها در قرآن کریم:
شکی نیست که بلاغت قرآن به قدری است که از بلاغت همه بلیغان نیز برتر و
والاتر است. قرآن دارای موسیقی، مفردات، تصاویر هنری زیبایی دقیقی است که
در آن رنگها به عنوان پدیده های طبیعی به شمار می روند. آنها در تصاویر
هنری قرآن که بسیار نیز آمده نقش مهمی دارند. کلمه "رنگ" در قرآن 9 بار
آمده که هدف از آن مشخص کردن ماهیت رنگ است.
با کلماتی که به معنای
رنگ در قرآن آمده کلمات دیگری نیز همراه شده است. به طور مثال آیه 22 سوره
روم به نشانه های او در آفرینش آسمانها و زمین، تفاوت زبانها و رنگها
اشاره می کند و آن را نشانه ای برای عالمان می داند. آیه 21 سوره زمر قدرت
مطلق الهی را نشان دهد تا انسان را به تفکر در حقایق عالم هستی واردارد.
سبز،
زرد، سفید، سیاه، قرمز و آبی رنگهای شش گانه ای هستند که در آیات قران
کریم آمده اند و همانگونه که مطرح شد بر شب و روز، نور و ظلمت دلالت
دارند.
رنگ سبز: رنگ زندگی، حرکت و شادی است.
زیرا به انسان آرامش می دهد و تعبیری از زندگی، شادابی، صلح، امنیت و آرزو
است. همچنین رنگ بهار، طبیعت زنده، درختان، گیاهان، شاخ و برگها است. سبز
در اندیشه دینی نشانه خیر و ایمان است که در قبه های مساجد، بناهای
اسلامی، عمامه علمای اسلام و پوشش کعبه نیز وجود دارد. لفظ سبز 8 بار در
قرآن آمده که برای بیان ماهیت و زیبایی لباسهای اهل بهشت به کار برده شده
است. سوره کهف آیه 31 و سوره انسان آیه 21، به لباس فاخر سبزرنگ بهشتیان
اشاره می کند. در دیگر آیات از رنگ سبز و مشتقاتش برای زیباییهای هستی و
بیان قدرت و رحمت مطلق الهی استفاده شده است.
قدرتی که خداوند در
درختان سبز قرار داده تا آن را آتش زده و برای زندگی از آن بهره مند شود،
در سوره یس آیه 80 به آن اشاره شده است. قدرتی که از خاک، گیاهی سبز را
خارج می کند؛ نزول آب از آسمان و و رویش گیاهان مختلف و ساقه ها و شاخه
های سرسبز در سوره انعام آیه 99 اشاره شده است، زمین را با بارانهای زیاد
سبز کرد در سوره حج آیه 63 آمده است. داستان حضرت یوسف دوبار از کلمه سبز
استفاده کرده که یکی از آنها خواب هفت خوشه سبز در آیه 43 که نشانه زندگی
و طراوت است، بوده و دیگری در آیه 46 با همین تعبیر استفاده شده است.
رنگ زرد: از
رنگهایی است که بسیار منشأ شادی و نهایت سرور است. این رنگ رنگ طلوع، نور
و روشنایی است. زیرا رنگ خورشید و منبع حرارت، زندگی و نشاط است که مصریان
باستان آن را سمبل الهه خورشید و پیشگیری از بیماریها می دانستند. از سوی
دیگر رنگ زرد بر حزن و اندوه، کسالت، فنا و مرگ نیز دلالت می کند که با
پاییز و مرگ طبیعت و صحرای خشک و زردی چهره انسان همراه است.
این
رنگ در قرآن کریم 5 بار تکرار شده است. سوره بقره آیه 69 دلالت بر رنگ
مهیج طبیعت دارد که تعجب مردم را بر می انگیزد. در این آیه می گوید: "گاو
زردی است که ناظران از دیدن رنگش مسرور و شادمان می شوند." این آیه دلالت
بر ماهیت رنگ و زیبایی و تأثیرگذاری آن دارد که بر روح انسان نیز اثر می
گذارد. در آیات دیگر دلیلی برای مرض، بیماری، مرگ و فنا دیده نمی شود.
معنای
آیه 20 سوره حدید باز هم دلالت بر هدایت انسانها به سوی سعادت دارد و
زندگی دنیا را مانند بارانی می داند که محصول کشاورزان را از بین می برد و
زرد رنگ می کند. سوره زمر آیه 21 نیز موعظه های بسیاری برای اندیشمندان و
اولی الالباب دارد که این آیه انسان را به تفکر و بصیرت وامی دارد که
نشانه قدرت کامل خداوند و سنت الهی جاری و نافذ در خلق است که هر چیزی فنا
می شوند و به خشک شدن و زرد شدن گیاهان اشاره می کند. در آیه 51 سوره روم
نیز دلالت بر قدرت خداوند دارد که ابتدا سبزی و طراوت و سپس آن را تبدیل
به زردی و پژمردگی می کند.
رنگ آبی: رنگ آبی رنگ
آرامش، صداقت، حکمت و تفکر است. رنگی که بر اندیشه آرام و تأمل باطنی و
کاهش فشار خون، آرامش تنفس و کم خشونتی تشویق می کند و نشانه صداقت، حکمت
و اخلاص است. این رنگ تنها یک بار در قرآن آمده که روزی که در صور دمیده
شود، مجرمان را که چهره آنها کبود است، محشور می کنیم، سوره طه آیه 102.
هنگامی که رنگ آبی در این آیه استفاده شود، دلالت بر ترس و وحشت نمی کند
جز آکه با رنگ سیاه ترکیب شود. روزی که در صور دمیده می شود و مجرمان با
بدنهای کبود در آن روز جمع می کنیم.
رنگ قرمز:
این رنگ، رنگ قدرت، زندگی و حرکت و رنگی عاطفی است. قرمز رنگ عشق و قدرت و
جوانی است. بیشتر شاعران پیشین از این رنگ برای عاطفه و عشق یاد کرده اند.
قرمز رنگ شر، کفر، قتل و خون نیز به شمار می رود که پوشیدن لباسهای قرمز
با این تعبیر است. این رنگ گاهی رنگ سرور و شادی است که در اعیاد لباسهایی
به این رنگ به تن می کنند.
رنگ قرمز تنها یک بار در قرآن به صورت
صریح استفاده شده و بین دو رنگ سفید و سیاه به کار رفته و آن سوره فاطر
آیه 27 است. در این آیه به رنگهای مختلف طبیعت اشاره می کند و ضمن موعظه
انسان می خواهد که تفکر کند. این رنگ به جز لفظ در آیه 37 سوره الرحمن نیز
به صورت کنایی استفاده شده که صورت هنری است که آسمان را در روز قیامت که
رنگهای آن تغییر می کند به رنگ گل (قرمز-گلگون) پیدا می کند، تشبیه می کند
.
رنگ سیاه: رنگ سیاه در واقع فقدان رنگ است و
اگر جایی رنگی باشد موجی به چشم می رسد سیاه است. سیاه رنگ ظلمت، ترس،
اندوه، حزن، گناه، کفر، شرک، خشم است و در قرآن 7 بار آمده که نشانه عصیان
و تکذیب است. سوره زمر آیه 60 به چهره سیاه دروغگویان در روز قیامت اشاره
می کند، سوره آل عمران آیه 106 اشاره می کند که روزی خواهد بود که چهره
هایی سفید و چهره هایی سیاه می شوند و به آنها که چهره هایشان سیاه شده می
گویند که آیا بعد از ایمان کافر شدید..." در بقره آیه 187 کنایه از ظلمت و
تاریکی آخر شب است. در سوره نحل آیه 58 و سوره زخرف 17 کنایه از شدت غضب
است. سوره فاطر آیه 27 دلالت بر قدرت خداوند دارد.
رنگ سفید:
سفید رنگ طهارت، پاکی، خلوص، صفا، خیر، عدالت و حقیقت است. این رنگ با رنگ
سیاه در تعارض است و ویژگیها و صفات مثبت و حالتهای مطلوب و ویژگیهای
پسندیده و خصایص نیک را متصور می شود. این رنگ به صورت صریح 11 بار در
قرآن آمده که برخی از آیات ایمان، صفا، پاکی فرد را در سفیدی روز قیامت
تجسم می کند که رنگ چهره صالحان و طاهران را بیان می کند. سوره آل عمران
آیه 106 به دگرگونی چهره های سفید به سیاه در آن روز عظیم اشاره می کند و
در آیه 107 سفیدی چهره را دلالت بر عمل صالح آنها می خواند. آیه 84 سوره
یوسف به سفیدی چشم حضرت یعقوب اشاره می کند که کنایه از نابینایی است زیرا
سیاهی چشمانش از بین رفته و سفید شده است.
در داستان حضرت موسی (ع)
هنگامی که دستش را خارج کرد دستش به امر خداود سفید شد که معجزه رسالت او
به منظور اثبات نبوت است که در سوره نمل آیه 12 و سوره قصص آیه 32 به
داستان حضرت موسی (ع) اشاره می کند. در سوره فاطر آیه 27 نیز آمده است:
آیا ندیدی خداوند از آسمان آبی فروفرستاد که به وسیله آن میوه های رنگارنگ
از زمین خارج ساختیم و از کوهها نیز جاده هایی آفریده شده سفید، سرخ و به
رنگهای مختلف و گاه به رنگ کاملا سیاه. سپیدی از پدیده های زیبایی خداوند
و قدرت کامل پروردگار است. در آیات دیگر نیز به توصیف بهشتیان و
نوشیدنیهای آنها که از شیر سفیدتر است پرداخته شده است.